«Całuju mocna, vaš Miška». Apošnija listy tych, chto nie viarnuŭsia z vajny
Listy-trochkutniki, drukavanyja paštovyja kartki za 6 kapiejek, paviedamleńni ŭ samarobnych kanviertach. Słovy, napisanyja na papiery, mahli stać apošniaj mahčymaściu pahutaryć ź blizkimi. Troje čytačoŭ pakazali listy vajennych časoŭ, jakija zachoŭvajucca ŭ ich siemjach, i padzialilisia historyjami, što za imi stajać, — pra kachańnie, strach, mužnaść i čałaviečnaść.
Historyja №1. Pra adzinaha syna ŭ siamji
U siamji Mirona i Praskoŭi Džumok z-pad Lozna było čaćviora dziaciej: try dziaŭčynki i chłopčyk. Ściopa — małodšańki. Kali padros, jak i baćka, pajšoŭ pracavać na čyhunku — šafioram aŭtadreziny.
Z 1937 hoda chłopiec patrapiŭ u vojska. Paźniej skončyŭ vyšejšaje palityčnaje vučylišča ŭ Tbilisi i byŭ pieraviedzieny na słužbu ŭ horad Vaharšapot Armianskaj SSSR. Adtul prysyłaŭ maci hrošy — 350 rubloŭ.
Padčas vajny Ściapan byŭ palitkiraŭnikom 6-j tankavaj dyvizii, namieśnikam kamandzira roty i zmahaŭsia pad Rastovam. Tam 19 śniežnia 1941 hoda jon i napisaŭ hetyja radki:
«Vitaju, darahija rodnyja, mama i siastra Ania!
Prajšło ŭžo šmat času z tych por, kali ja vam pisaŭ list. Ciapier maju mahčymaść sieści, kab vam napisać niekalki słoŭ. Žyćcio majo prachodzić na takim uzroŭni, što davodzicca kožnuju chvilinu bicca z voraham. Ale ŭžo pryvyk, jak treba bicca. <…> My znoŭ uziali ŭ ruki naš horad Rastoŭ.
Tak, mama i siastra Ania, pry nastupleńni na Rastoŭ ja byŭ paranieny ŭ hałavu. Ale ciapier ja vyzdaravieŭ i znoŭ budu bicca z voraham. Jak by ni dumaŭ niemiec, usio roŭna źniščym jaho, jak sabaku. Lista tatu ja ŭžo nie pisaŭ. <…> Prašu, jak atrymajecie, nieadkładna dajcie telehramu ab tym, što atestat hrašovy atrymali. Tak ža i z pasyłkaj, jakuju ja vam vysłaŭ.
Žadaju vam pośpiechaŭ u žyćci i zdaroŭja. Mianie možna nie čakać, bo vajna byvaje nie biez achviar, a achviary byvać.
Całuju mocna-mocna, vaš syn Ściapan».
Praz dva tydni, 3 studzienia 1942 hoda, Ściapan zahinuŭ ad ranieńnia ŭ hałavu. Pachavalnuju jaho baćki, jakija ŭ toj čas znachodzilisia ŭ evakuacyi ŭ horadzie Tajha Novasibirskaj vobłaści, atrymali praz paŭhoda.
Apošni list Ściapana zachoŭvaje siamja jaho plamieńnika Hienadzia Džumka. U toj vajnie Hienadź sam straciŭ baćkoŭ. Tata, jaki byŭ u Breście, źnik bieź źviestak u pieršy ž dzień vajny. Maci — siastry Ściapana — nie stała ŭ 1942-m. Pajšła abmianiać štości dla dziaciej na pradukty, i za 200 mietraŭ ad chaty jaje zastrelili niemcy: vyrašyli, što niasie chleb partyzanam.
Miesca pachavańnia Ściapana ŭdałosia adšukać tolki niadaŭna. Halina Džumok pakazvaje adkaz vajenkamata Rastoŭskaj vobłaści. Ściapana pachavali na brackich mohiłkach u vioscy Čałtyr Miaśnikoŭskaha rajona Rastoŭščyny — razam z 80 inšymi sałdatami.
Historyja №2. Pra muža, jaki prasiŭ žonku nie adčvajvacca
Hleb Iljuška zachoŭvaje listy svajho pradzieda Michaiła Apanasaviča. Ich jamu ŭ svoj čas pieradała stryječnaja babula Halina — dačka Michaiła.
Michaił byŭ adzinym dziciem u siamji. Baćka jaho — ukrainiec, rodam z Čarnihaŭščyny, maci — niemka. Paznajomilisia va Ukrainie, ale potym pierajechali ŭ Biełaruś. Los siamji skłaŭsia trahična. Baćku represavali ŭ 1937 hodzie, maci zahinuła na vajnie padčas bambiožki.
Michaił paśpieŭ skončyć fizkulturny technikum, ažaniŭsia. Kali pačałasia vajna, jon ź ciažarnaj žonkaj i trochhadovym synam žyŭ u Oršy. Ale ŭ chutkim časie zmoh evakujavać siamju ŭ Tamboŭskuju vobłaść — u siało Maisiejeva Uvaraŭskaha rajona. A sam u 29 hadoŭ adpraviŭsia na front.
Praz daŭniuju traŭmu śpiny mužčyna nie byŭ hodny da strajavoj słužby — jaho zapisali ŭ 43-ju armiejskuju konna-sanitarnuju rotu. Cełyja dni Michaił pravodziŭ u siadle. Kali pieršy raz źbiraŭsia jechać na pieradavuju, z chvalavańniem pisaŭ lubaj Ani:
«Vitaju, darahija!
U dadzieny čas ja žyvy, ale nie zusim zdarovy, prastudziŭ nyrki, i ad hetaha puchnuć kaniečnaści i tvar, tak što rankam mianie ciažka paznać, a lačycca niama času dy i niama kamu i čym. Nu da niavažna, moža, projdzie ŭsio i samo, a nie, dyk, moža, viernuć dadomu ci na darozie da frontu kinuć. <…>
Darahaja Ania, źviartajusia da ciabie z prośbaj u dačynieńni da našych dziaciej: bieražy ich i vychoŭvaj tak, jak heta patrabujecca. Samaje hałoŭnaje — hladzi, kab jany byli zdarovyja. Moža, pryjdzie čas, viarnusia žyvy — paradujusia na ich. Ale hałoŭnaje — bieražy siabie dla našych małych. Pra mianie asabliva nie turbujsia — taki, vidać, moj los. Budu žyvy — viarnusia, nie dyk nie.
Darahi Tata (mieŭsia na ŭvazie cieść. — NN.by), źviartajusia ciapier da Vas, bo Vy adziny, chto moža skiravać i dapamahčy Ani ŭ ciažkuju chvilinu. Nie zabudźcie jaje i dajcie joj mahčymaść vychavać unukaŭ Vašych. Chto viedaŭ, što tak atrymajecca? <…>
Całuju vas usich mocna, vaš Miška.
Asobna abdymaju i całuju dzietak, pra ich ja nie zabyvaju ni na chvilinu». (25 lutaha 1942 h.)
Praŭnuk Michaiła Hleb Iljuška.
U listach Michaił źviartaŭsia da žonki, dziaciej — Valeryja i Haliny — i cieścia, jakoha nazyvaŭ tatam i zaŭsiody prasiŭ čarkanuć niekalki słoŭ. Zvyčajna pisaŭ, što žyvy-zdarovy, kab asabliva nie strašyć siamju. Pra front časam raskazvaŭ z humaram. Syna prasiŭ nie svavolić i słuchacca starejšych, a lubuju Aniu — nie adčajvacca.
Zvyčajna listy išli pa dva tydni, ale byŭ adzin, jaki siamja atrymała tolki praz hod paśla adpraŭki. Usio napisanaje pilna prahladała vajskovaja cenzura. Na adnym z arkušaŭ, naprykład, było zakreślena dakładnaje miescaznachodžańnie roty.
Voś niekalki ŭryŭkaŭ ź piśmaŭ Michaiła.
15 sakavika 1942 h.
Pa darozie da miesca naznačeńnia my bačyli, jak akupanty arudavali ŭ našych siołach i jak ździekvalisia nad mirnym nasielnictvam. Žach, vałasy duba stanoviacca, nie vierycca, što heta moža ŭčyniać «čałaviek».
24 sakavika 1942 h.
Žyvu ŭ adnoj ź viosak Tulskaj hubierni, staju na kvatery ŭ adnoj haspadyni. Sama jana dy dvoje amal darosłych dziaciej, a hraziuki pa vušy, padłohi myć tut nie pryniata, zatoje karovu, aviec i kurej abaviazkova zavodziać u chatu, heta ŭ ich pryniata. Dy i naohuł žyvuć vielmi dziŭna, jak pieršabytny narod. Za hrošy ŭ ich ničoha nie dastanieš, a ŭsio za barachło ci što-niebudź inšaje, zatoje samahon honiać va ŭsiu, nikoha nie bajacca, ale nie pradajuć, a voziać jaho kudyści ŭ horad. Karaciej, vielmi dziŭny narod.
6 krasavika 1942 h.
Žyvu pa-staramu, kamanduju cełym uzvodam, ale dumaju vyrvacca ŭ jezdavyja, kab nie być kamandziram, a to vielmi vialikaja adkaznaść, dy i ciažka, nie z maim charaktaram. Pisaŭ niekalki rapartaŭ, ale jany ŭsie zastalisia biez adkazu. <…>
Praŭda, ja vielmi ŭdziačny tatu, što jon nie pakinuŭ nas u ciažkuju chvilinu i ciapier utrymlivaje ŭsiu maju siamju, heta jamu ja nikoli nie zabudu, budu pamiatać usio žyćcio.
14 krasavika 1942 h.
Darahaja Ania, spačatku, ščyra kažučy, było strašnavata, a ciapier pryvykli i nie źviartajem uvahi na śvist, hrukat i tresk snaradaŭ, a robim svaju spravu i ŭsio. <…>
Usie zadańni vykonvajem tolki nočču, tak što ŭ nas čas adpačynku byvaje ŭdzień, ale i heta nie zaŭsiody i nie dla ŭsich, śpim u sutki 3-4 hadziny. Ty pytaješsia, jak majo zdaroŭje, jak nyrki, turbujuć ci nie. U nas chvareć niama času, a pa-druhoje, zabyvajem pra ŭsie boli. Charčujemsia pasredna, pjem pa 100 hramaŭ harełki, tak što žyćcio niadrennaje.
Darahaja Ania, ty pišaš, što ź dziatvoj byvaje ciažka i časta ty płačaš. Heta ty kiń, płakać niama čamu, a treba šukać vyjście da najlepšaha, dyj ja nie źbirajusia pamirać. A daviadziecca — na toje i vajna, kamu-niebudź treba achviaravać saboj dla dabra našych ža dziaciej.
22 krasavika 1942 h.
Vaźmicie ziamielki, zasiejcie aharod, budzie i zaniatak, i karyść. A ty, Ania, pastarajsia ŭładkavacca ŭ jaślach, dyj dziaciej uładkuj tam ža, choć charčavacca budziecie. Tatu budzie lahčej, a to mnie i tak soramna, što maja siamja siadzić u jaho na šyi. <…>
Nu, a ciapier da Valeryja źviartajusia: darahi synku! Budź pasłuchmianym chłopčykam, dapamahaj mamie niańčyć Halinku, a ja, jak viarnusia (kali budu žyvy), to pryviazu tabie aŭtamat ci haŭbicu.
2 maja 1942 h.
«Fryc»-niemiec nastolki znachabiŭsia, što prosta niama ciarpieńnia, bambić na praciahu dnia pa 3-4 razy, tamu my na śniadak majem dobraje mieniu z «Ju-88», a na abied — «Chienkiel» i na viačeru — «Miesieršmit». Jak bačycie, charčavańnie nie błahoje i davoli-taki dobraj jakaści.
14 kastryčnika 1942 h.
Vielmi časta ŭspaminaju usich vas i toje žyćcio, što było da vajny. Usich ujaŭlaju ŭ tym vyhladzie, u jakim pakinuŭ, nie mahu ŭjavić tolki adnu Halinu, pakinuŭ jaje vielmi maleńkaj, a pa vašych listach mierkavać vielmi ciažka. Ja prasiŭ vas vysłać vašy fatahrafii, kali heta mahčyma, ale dahetul pakul niama.
Apošni list, jaki zachavaŭsia, byŭ napisany ŭ krasaviku 1943 hoda. A ŭ lipieni Michaił zahinuŭ padčas Kurskaj bitvy, tak i nie ŭbačyŭšy ni razu maleńkuju dačku. U pachavalnaj, što siamja atrymała ŭ śniežni, paznačana: źnik bieź źviestak u rajonie vioski Piatroŭka Małaarchanhielskaha rajona Kurskaj vobłaści.
— Tady davoli časta pisali «źnik bieź źviestak». Jość teoryja, što tak mahli afarmlać zahinułych, kab nie vypłočvać siamji piensiju, — kaža Hleb Iljuška.
Chłopiec pryznajecca: bolš infarmacyi pra śmierć ci miesca pachavańnia pradziaduli atrymać nie ŭdałosia. «Na toj čas i nie raspytvali. Bo kali źnik bieź źviestak, heta ličyłasia ledź nie hańbaj. Moža, ty pierabieh, dezierciravaŭ?»
Žonka zahinułaha Michaiła paśla zakančeńnia vajny pierajechała ź dziećmi ŭ Minsk. Zamuž jana paśla nie vyjšła, tak i zastałasia adna.
Historyja №3. Pra schavanaha jaŭrejskaha chłopca
Ryhor Cimafiejevič Viejs usio žyćcio pravioŭ u Babrujsku. Advučyŭsia ŭ lesatechnikumie, pracavaŭ na fanierna-drevaapracoŭčym kambinacie. Jašče ŭ maładości jamu biervianom pierabiła pravuju ruku, tamu na front mužčyna nie trapiŭ. Byŭ suviaznym u 102-m partyzanskim atradzie bryhady imia Kirava.
Padčas vajny Ryhor i jaho siamja chavali ŭ siabie jaŭrejskaha chłopca — Alika. Tamu było hadoŭ 19-20. Niekalki miesiacaŭ junak načavaŭ u sarajach i padvałach to ŭ Ryhora, to ŭ jaho siaścior.
Potym, kali vydaŭsia momant, Alika pierapravili ŭ partyzanski atrad, a adtul — u Čyrvonuju armiju. U sakaviku 1945 hoda ad junaka pryjšoŭ list.
«Pryvitańnie z Uschodniaj Prusii.
Vitaju, Hryša. Šlu ja vam svajo bajavoje frantavoje pryvitańnie. List ja vaš atrymaŭ, za jaki ja vielmi i vielmi dziakuju. Hryša, časta ŭspaminaju, jak ja ŭ vas načavaŭ, chavaŭsia ad niamieckich psoŭ, jakich ja bju na kožnym kroku. Ja ŭžo zabiŭ bolš za 20 frycaŭ, za jakich ja ŭznaharodžany miedalom za advahu. Pišycie, jak žyviacie, jakija naviny ŭ horadzie. Hryša, kali ja ad vas syšoŭ, ja syšoŭ u partyzany, a potym — u RSČA. Padrabiazna ja napisaŭ vašaj mamie. Pieradajcie pryvitańnie Vani, Marusi, Neli Majsiejevym, Ciarenciju i ŭsim astatnim, asabliva babuli i dziedu Cimochu. Byvajcie. Da pabačeńnia.
Alik».
Bolš listoŭ ad Alika nie prychodziła.
— Nijakich źviestak paśla vajny pra chłopca nie było. Matula sprabavała šukać — znajšła adzinaje ŭzhadvańnie ŭ knizie pamiaci. Tam napisana, što Ela Majsiejevič Kurčyk zahinuŭ 13 krasavika 1945 hoda va Uschodniaj Prusii, — raskazvaje ŭnuk Ryhora Cimafiejeviča Dzianis Paršyn.
Jak skłaŭsia los Ryhora Viejsa? Padčas vajny jon trapiŭ u babrujskaje hiestapa, ale ŭciok adtul. Paśla praciahvaŭ pracavać na fanierna-drevaapracoŭčym kambinacie. Ale ŭžo nie ŭ cechu, bo fizična rabić nie moh, a na składzie. Ryhor Viejs pražyŭ 82 hady.
— Na žal, jon, jak i druhi dziadula, jaki prajšoŭ usiu vajnu na froncie, nikoli nijakich padrabiaznaściaŭ pra vajennyja časy nie raspaviadaŭ, — kaža Dzianis Paršyn.
Ciapier čytajuć
Upieršyniu za čatyry hady Biełstat apublikavaŭ źviestki ab naradžalnaści i śmiarotnaści. Danyja žachajuć39
Upieršyniu za čatyry hady Biełstat apublikavaŭ źviestki ab naradžalnaści i śmiarotnaści. Danyja žachajuć
Navukoviec raspavioŭ pra hieałahičnyja zahadki Biełarusi: irtuć ź ziamli i kratar ad padzieńnia mietearyta, jaki źniščyŭ usio žyvoje ŭ radyusie tysiač kiłamietraŭ99
Kamientary