Pamierła prymatołah Džejn Hudoł. Jana źmianiła našy ŭjaŭleńni pra šympanze
Prymatołah, śpiecyjalist pa šympanze, abaronca pryrody Džejn Hudał pamierła ŭ sieradu va ŭzroście 91 hod. Hudał upieršyniu dakazała, što šympanze mohuć vykarystoŭvać pryłady dla svaich patreb (naprykład, kab raskałoć arechi), tym samym źmianiŭšy našy ŭjaŭleńni pra evalucyju, piša Bi-bi-si.
Hudał pamierła ŭ śnie ad naturalnych pryčyn u Kalifornii, dzie jana čytała lekcyi ŭ ramkach tura pa ZŠA.
U Hudał nie było farmalnaj vyšejšaj adukacyi, ale jaje cikaŭnaść i ŭmieńnie moŭčki nazirać akazalisia niezamiennymi dla pracy z prymatami. Jaje padychod da šympanze adroźnivaŭsia ad ahulnapryniataha ŭ toj čas: Hudał davała im imiony, a nie prosta paradkavyja numary, i nazyvała ich svaimi siabrami.
Paśla palavoj pracy z šympanze Hudał pieraklučyłasia na aktyvizm, zmahajučysia za vyzvaleńnie prymataŭ z zaaparkaŭ i łabaratoryj i abaraniajučy pryrodu.
«Viadoma ž, ludzi chočuć, kab u ich dziaciej była budučynia», — adkazvała jana na pytańnie ab tym, što matyvuje jaje i prymušaje pracavać va ŭžo stałym uzroście.
Hudał raźjazdžała ź lekcyjami i ŭdzielničała ŭ mierapryjemstvach pa ŭsim śviecie. Jana raskazvała haziecie Times u 2022 hodzie, što nie spała ŭ adnym i tym ža miescy bolš za try tydni zapar z 1986 hoda.
Džejn Hudał naradziłasia ŭ 1934 hodzie ŭ Łondanie. Knihi pra doktara Dulitła i Tarzana abudzili ŭ joj cikavaść da žyvioł, raskazvała jana.
Kali Hudał było 23 hady, jana naviedała siabroŭ na fiermie ŭ Kienii (u toj čas — brytanskaj kałonii). Tam jana paznajomiłasia z antrapołaham i archieołaham Łuisam Liki.
Choć u Hudał tady nie było farmalnaj adukacyi, Liki ŭbačyŭ u joj patencyjał i spačatku naniaŭ jaje pracavać sakratarom, a zatym — arhanizavaŭ jaje pieršuju daśledčuju pajezdku ŭ džunhli Tanhańjiki (ciapier častka Tanzanii).
«Jon chacieŭ pracavać z kimści, čyj rozum jašče nie byŭ zatumanieny redukcyjanisckim padychodam da navuki ab žyviołach», — kazała Hudał pra toje, čamu Liki vybraŭ jaje.
Tak u 1960 hodzie Džejn Hudał apynułasia ŭ tanzanijskim nacyjanalnym parku Hombie-Strym. Mienavita tam jana — pieršaj z daśledčykaŭ — zaśviedčyła, jak šympanze vykarystoŭvajuć pryłady i madyfikujuć ich u zaležnaści ad svaich metaŭ.
Da hetaha ličyłasia, što tolki ludzi vałodajuć dastatkovym intelektam, kab vykarystoŭvać pryłady. Adkryćcio Hudał vyznačyła budučyniu evalucyjnaj navuki.
Vialikamu samcu šympanze, jaki vykopvaŭ termitaŭ pry dapamozie pałki i pryvioŭ vučonuju da adkryćcia, Hudał dała imia «Devid Hrejberd».
Vyniki pracy Hudał byli apublikavany ŭ viadučych časopisach. A ŭ 1965 hodzie časopis National Geographic źmiaściŭ jaje na vokładku — i nadrukavaŭ jaje apaviadańni ab sacyjalnym i emacyjnym žyćci šympanze.
Paśla mnohich hadoŭ daśledčaj pracy, Hudał stała zajmacca i aktyvisckaj dziejnaściu. Jana pracavała nad vyzvaleńniem šympanze z zaaparkaŭ i łabaratoryj, vystupała ŭ abaronu dzikaj pryrody i pryciahvała ŭvahu da klimatyčnaha kryzisu.
U 1977 hodzie Džejn Hudał zasnavała Instytut Džejn Hudał dla padtrymki vyvučeńnia parku Hombie. Zaraz u instytuta — bolš za 20 ofisaŭ pa ŭsim śviecie, a zajmajecca jon prahramami pa abaronie pryrody ŭ Afrycy, u asnovie jakich — miascovyja supolnaści.
Džejn Hudał — pieršaprachodziec nie tolki ŭ prymatałohii. Jana akazała vielizarny ŭpłyŭ na ŭsprymańnie žančyn u navucy.
U pieršuju pajezdku ŭ tanzanijskija džunhli pa nastojlivaści adnaho z arhanizataraŭ jaje supravadžała jaje maci. Paźniej vučonaja ŭspaminała, što taja padtrymlivała jaje karjeru ŭ prymatałohii.
Da 2019 hoda ŭ hetaj vobłaści navuki było prykładna adnolkavaja kolkaść mužčyn i žančyn — šmat u čym dziakujučy pieršaprachodstvu i aktyvizmu Hudał.
Hudał rehularna akazvałasia ŭ śpisach samych vydatnych žančyn. U 2022 hodzie Mattel vypuściła lalku «Barbi», jakaja adlustroŭvaje Džejn Hudał, a LEGO — nievialiki nabor z Hudał i tryma šympanze ŭ džunhlach.
Džejn Hudał — aŭtar bolš za 20 knih dla dziaciej i darosłych. U 2002 hodzie jana stała pasłom miru AAN, a hod praz, u 2003‑m — damaj Ordena Brytanskaj impieryi. U studzieni 2025 hoda jana atrymała Prezidencki miedal svabody ad prezidenta ZŠA Džo Bajdena.
Hudał dvojčy była zamužam. U 1964 hodzie jana vyjšła zamuž za niderłandskaha fatohrafa-animalista Chuha van Łavika, ź jakim jany razam jeździli ŭ Tanzaniju. Praz 10 hadoŭ jany raźvialisia. U 1975 hodzie Hudał vyjšła zamuž za dyrektara nacyjanalnych parkaŭ Dereka Brajsiesana. Jon pamior u 1980 hodzie.
U Hudał zastaŭsia syn ad pieršaha šlubu i troje ŭnukaŭ.
Milicyja schavała hałoŭnaje — mahiloŭski mańjak-lifcior užo siadzieŭ za zhvałtavańnie. Ale jaho nie pravieryli na datyčnaść da zabojstvaŭ3
Kamientary