Rukapisnyja kodeksy z nacyjanalnaj simvolikaj prybyli ŭ asabliva nadziejnaj upakoŭcy i ŭ supravadžeńni achovy, bo ich košt aceńvajuć prykładna ŭ adzin miljon jeŭra.
Upieršyniu hetyja ŭnikalnyja pomniki knižnaha mastactva viartajucca ŭ krai, dzie byli stvoranyja. Ciapier raskošnyja albomy buł papy Pija IX, pryviezienyja z Vatykanskaj Apostalskaj biblijateki, možna pabačyć na mižnarodnaj vystavie «Pahonia i lileja» (Vytis ir Lelija), jakaja prachodzić u Rakišskim krajaznaŭčym muziei, paviedamlaje Delfi.
U 1854 hodzie papa Pij IX abviaściŭ dohmat pra Biezzahannaje Začaćcie Najśviaciejšaj Panny Maryi ŭ svajoj bule Ineffabilis Deus. Francuzski teołah Mary-Daminik Sir (1827—1917) prapanavaŭ pierakłaści jaje na jak maha bolš moŭ i aformić kožny pierakład jak unikalny raskošny rukapis z nacyjanalnaj i relihijnaj simvolikaj. Ciaham 1870—1880‑ia hadoŭ u Vatykan było pieradadziena kala trochsot takich albomaŭ.
Admietna, što z zachodnich hubierniaŭ Rasijskaj impieryi ŭ Rym trapili adrazu try pierakłady: pa-polsku, pa-litoŭsku i pa-carkoŭnasłaviansku. Heta vyhladaje jak palityčnaja zajava, asabliva ŭ śviatle taho, što ŭ čas paŭstańnia 1863 hoda, jakoje ŭžo było nie za harami, znoŭ viarnulisia da idei adradžeńnia Rečy Paspalitaj troch narodaŭ — palakaŭ, litoŭcaŭ i rusinaŭ.
Na vystavie ŭ Rakiškach pakazvajuć aryhinalnyja rukapisy litoŭska– i polskamoŭnaj viersij, a taksama ikanahrafiju carkoŭnasłavianskaj. Miesca abrana nievypadkova, bo Rakišskuju siadzibu, u jakoj raźmiaščajecca muziej, atrymała ŭ spadčynu paśla śmierci brata hrafinia Maryja z Tyzienhaŭzaŭ Pšaździeckaja (1823—1890), jakaja aformiła polski pierakład buły.
Litoŭskuju viersiju azdobiła Idalija z Sabanskich Broel-Plater (1808—1891), a kiryličnuju — Natalla ź Biśpinhaŭ Kickaja (1806—1888). Usie try byli pabožnymi patryjotkami i nie pryznavali ŭłady Rasijskaj impieryi praz toj bol, što jana pryniesła ich krainie i siemjam.
«Treba mieć na ŭvazie, što heta była druhaja pałova XIX stahodździa — ciažki čas pieraśledu. Hetyja pierakłady nabyli peŭnaje nacyjanalnaje, dziaržaŭnaje adcieńnie. Byli padrychtavanyja raskošnyja albomy, kožny ź jakich byŭ unikalnym, adzinym u svaim rodzie, u šykoŭnym pieraplocie, ź dziaržaŭnaj simvolikaj. Heta byŭ dar Papu Rymskamu», — kaža kuratarka vystavy Santa Kańčycie.
Hetyja hrafini ciesna źviazanyja i ź siońniašnimi biełaruskimi ziemlami: Maryja Pšaździeckaja, dačka znakamitaha arnitołaha Kanstancina Tyzienhaŭza, naradziłasia i vyrasła ŭ Pastavach, a Natalla Kickaja, dačka maršałka šlachty Vaŭkavyskaha pavieta, vychoŭvałasia ŭ radavym majontku ŭ Hałoŭčynie (ciapier Pružanski rajon).
Polski i carkoŭnasłavianski varyjanty ilustravanyja minijaciurami z važnyja histaryčnymi padziejami i postaciami Polščy i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, časta źmiaščajuć vyjavy «Pahoni», hierbaŭ roznych šlachietnych rodaŭ i simvały vyzvalenčaj baraćby.
Kožnaj staronkaj «apiakujecca» adzin z najbolš šanavanych cudatvornych abrazoŭ Najśviaciejšaj Panny Maryi na hetych ziemlach — siarod inšych tut možna pabačyć abrazy Maci Božaj Vostrabramskaj, Žyrovickaj, Białynickaj i inš.
Nad 26‑iu arkušami polskamoŭnaha kodeksa Maryja Pšaździeckaja pačała pracavać u 1857‑m pa inicyjatyvie aŭtara pierakładu ksiandza Alaksandra Jełavickaha.
Ikanahrafičnuju prahramu jana raspracavała, mahčyma, razam z mužam Alaksandram. Arnamient kožnaha arkuša, vytrymany ŭ stylistycy peŭnaha histaryčnaha pieryjadu, źmiaščaje vyjavy karaloŭ, znakamitych ludziej, śviatych zastupnikaŭ, zroblenyja pa matyvach viadomych histaryčnych karcin, a taksama vidy haradoŭ, zamkaŭ, chramaŭ i batalnyja sceny.
Zaviaršyć knihu Pšaździeckaja nie zmahła z-za paharšeńnia zroku i chvaroby ruk — nie aformlenymi zastalisia dva apošnija arkušy. Tym nie mienš u 1892 hodzie jaje syn Kanstancin pieradaŭ rukapis papu Lvu XIII. Bolšaść mastackaj spadčyny mastački zahinuła ŭ 1939‑m u vyniku traplańnia avijabomby.
Carkoŭnasłavianski pierakład, pradstaŭleny na vystavie tolki ŭ kopijach, taksama ŭražvaje mastackim uzroŭniem prapracoŭki. Ale jaho ikanahrafija miescami vyhladaje navat bolš «polskaj», čym u polskamoŭnaj viersii.
Litoŭskamoŭnaja ž viersija, pierakład jakoj zrabiŭ žamojcki biskup Maciejus Vałančus (1801—1875), istotna adroźnivajecca ad słavianskich — u joj byccam i niama palityčnych aluzij, zamiest ich pyšnyja kvietkavyja bardziury, na jakich adlustravanyja lilei, ružy, lonu, narcysy, ciulpany, nasturcyi.
Tolki pieraplot knihi, vykanany z hrušavaha dreva, maje vyraznyja palityčnyja simvały: pamiž tonka vyrazanymi kvietkami i łacinskimi cytatami ź Pieśni Pieśniaŭ źmieščany srebranyja płaściny z vyjavaj Pahoni i čatyrma karanavanymi hierbami časoŭ paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ.
Usie try pierakłady: litoŭski, polski i carkoŭnasłavianski — dastupnyja ŭ elektronnym vyhladzie na sajcie Vatykanskaj biblijateki. Nižej niekatoryja vybranyja frahmienty z arkušaŭ hetych kodeksaŭ.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆCiapier čytajuć
«Zachoŭvajcie cisk na režym i padtrymlivajcie naš narod». Tekst vystupu Cichanoŭskaj u Jeŭraparłamiencie3
Kamientary