«Revalucyju rabili čystyja sercam ramantyki, jakija pavieryli demahoham»

Na pačatku sioletniaha vieraśnia asobnyja žartaŭniki vinšavali mianie: voś ty na pačatku hoda ŭźniaŭ prablemu Vacłava Łastoŭskaha, pytaŭsia, ci budzie ŭ Dzień biełaruskaha piśmienstva i ŭ Hod knihi ŭšanavana jahonaja pamiać, i biust Łastoŭskaha źjaviŭsia ŭ Hłybokim, a «Mastackaja litaratura» pieravydała jahonuju «Historyju biełaruskaj (kryŭskaj) knihi».

Na pačatku hoda ja ŭzdymaŭ i prablemu Źmitra Žyłunoviča. Mianie źbiantežyła, što ŭ publičnych vykazvańniach čynoŭnikaŭ, adkaznych za ideałohiju i kulturu, nie zhadvajecca jahony 125-hadovy jubilej.

U siaredzinie kastryčnika ja admysłova pajechaŭ na radzimu Žyłunoviča — u Kapyl. Dumałasia: dzie-dzie, a na radzimie hety jubilej budzie adznačany z razmacham.

Ale ni ŭ krajaznaŭčym muziei, ni ŭ rajonnaj biblijatecy ja nie ŭbačyŭ i nie pačuŭ taho, što spadziavaŭsia ŭbačyć i pačuć.

Musić, sprava ŭ ludziach. Byli b žyvyja Fiodar Abramčyk, Maryja Nahornaja, Barys Bahdanovič — niešta rabiłasia b.

Dla tych, chto nie viedaje Kapyla, — daviedka. Fiodar Abramčyk pracavaŭ zahadčykam adździeła prapahandy i ahitacyi ŭ Kapylskim rajkamie KPB. Z usich rajonnych zahadčykaŭ ahitprapaŭ, jakich ja viedaŭ, Fiodar Kanstancinavič byŭ najmienš čynoŭnik i najbolš biełarus. U tym, što ŭ Kapyli źjaviŭsia krajaznaŭčy muziej, i jaho zasłuha. Maryja Mikałajeŭna Nahornaja była zahadčycaj rajonnaj biblijateki. Jaje viedaŭ nie adzin piśmieńnik Biełarusi, nie kažučy pra ziemlakoŭ. Barys Kanstancinavič Bahdanovič pracavaŭ dyrektaram škoły № 2, jakaja nosić imia Ciški Hartnaha, byŭ staršynioj harvykankama, historyk, suaŭtar knižki pra Kapyl.

Paśla muziejnaj i biblijatečnaj biednaści (u biblijatecy niama apošnich vydańniaŭ Hartnaha, bo jany, vidać, nie adniesieny da «socialno značimoj litieratury»),

pryjemna ŭraziŭ hustoŭna aformleny litaraturny kutok na druhim paviersie škoły № 2.

Nie papytaŭsia (dyj heta nie tak važna) u nastaŭnicy Taćciany Anatoleŭny Kołas, jak udałosia zdabyć dla hetaha kutka dźvie karciny i adnu hrafičnuju pracy kapylanina Uładzimira Pasiukieviča. Praŭda,

dla poŭnaha kamplektu nie chapaje choć by kopii karciny «Janka Kupała i Ciška Hartny ŭ Kapyli. 1930 hod». Aryhinał ciapier u Maładziečnie, u Minskim abłasnym krajaznaŭčym muziei.

A

dom Žyłunovičaŭ (viedama, jaho i ŭ 1920-ch, i pa vajnie pierasypali, ramantavali, pierakryvali, ale jon staić na tym samym miescy, dzie stajaŭ i pry žyćci Źmiciera Žyłunoviča) ciapier pusty. A moh by tam być muziej Ciški Hartnaha. I była adpaviednaja inicyjatyva. Dy inicyjataram skazali, što nielha vyvodzić toj dom z žyllovaha fondu. Ciapier ža stvaryć muziej budzie jašče prablemniej, bo dom pryvatyzavali.

U Kapyli spadziajucca, što niekali i ŭ ich horad pryjdzie Dzień biełaruskaha piśmienstva, i tady źjaviacca srodki i dla abnaŭleńnia ekspazicyi krajaznaŭčaha muzieja, i, mahčyma, dla stvareńnia filii krajaznaŭčaha muzieja ŭ domie Žyłunovičaŭ.

* * *

Va ŭjavie maładoha Jana Skryhana asobna isnavali Ciška Hartny i Źmicier Žyłunovič.

«Ciška Hartny — paet, pyšnavałosy, tonki, vysoki i strojny, z kvołym piavučym hołasam; Źmicier Žyłunovič — hruzny, mažny mužčyna, małahavarki, ź ciažkim pahladam voč, strohi i navat surovy, pryvučany, kab jaho słuchalisia»

. Dva stvoranyja fantazijaj maładoha piśmieńnika vobrazy źnikli paśla taho, jak Jan Alaksiejevič ubačyŭ realnaha Žyłunoviča-Hartnaha, ale ŭsio ž

u našaj śviadomaści Žyłunovič-Hartny zaŭsiody budzie razdvojvacca na palityka i piśmieńnika.

***

Pamiatajecca, Daniła Kanstancinavič Mickievič u svaich uspaminach pra baćku pracytavaŭ Kołasavy słovy: my zabyli, kali śmiajalisia. Jan Skryhan zhadvaŭ:

«Ja nikoli nie bačyŭ, kab Hartny žartavaŭ, śmiajaŭsia, kab u jaho byŭ niejki druhi, nie toj, što zaŭsiody, maŭklivy nastroj».

Kali my zhadajem jašče pra maŭklivaść Janki Kupały, to atrymajem karcinu niaradasnaha savieckaha žyćcia ŭ 1930-ch, kali navat «baćka narodaŭ» svaimi słovami pra toje, što «žiť stało łučšie, žiť stało viesieleje», pryznavaŭ, što było kiepska i niaviesieła. Toje, čaho niestavała ŭ realnym žyćci, savieckim ludziam kampiensavaŭ saviecki ž kiniematohraf ź jaho «Viasiołymi rabiatami», «Śvinarkaj i pastuchom», «Vołhaj, Vołhaj»…

«Nikoli nie bačyŭ, kab jon [Ciška Hartny] radavaŭsia ci smutkavaŭ, byŭ niečym ździŭleny ci ŭražany». Heta, znoŭ-taki, cytata ź Jana Skryhana. Ja pamiataju ludziej, jakija atrymali žyćciovuju zahartoŭku ŭ stalinski čas, i mahu śćviardžać:

žorstkija vyprabavańni, maralna-psichałahičnaja atmaśfiera taho času pryvučyli Źmiciera Žyłunoviča być zašpilenym na ŭsie huziki, nie davać volu emocyjam, maŭčać pra toje, pra što nielha kazać uhołas.

Va ŭmovach partyjnaj cenzury Jan Skryhan nie davaŭ charaktarystyku tamu času, ale asobnymi mastackimi mazkami, uznaŭleńniem asobnych detalaŭ jon daje mahčymaść nam, jaho čytačam, u peŭnaj miery adnavić realnuju karcinu.

* * *

Kali zhadvać napisanaje pra Źmitra Žyłunoviča, nielha nie zhadać dakumientalnuju apovieść Erniesta Jałuhina «Biez epitafii» (1989).

Apovieść čytajecca i siońnia. Z vyšyni času vidać toje, pra što aŭtar jašče nie moh napisać (cenzura!) abo pra što paprostu nie viedaŭ. Dumałasia: voś kab sieŭ niechta pobač z Erniestam Vasiljevičam dy razam ź im «pachadziŭ» pa staronkach knihi, što-kolečy papraviŭ, štości dadaŭ — i možna było b pakłaści hetuju apovieść u asnovu toma ŭ sieryi «Žyćcio znakamitych ludziej Biełarusi».

A kali da apovieści dadać materyjały z vydadzienaj u 1984 hodzie knižki «Uspaminy pra Cišku Hartnaha», inšyja publikacyi — atrymaŭsia b vielmi niebłahi tom, padarunak da 125-hodździa Źmiciera Žyłunoviča. Dy čamuści nie ŭdastoiŭsia staršynia pieršaha savieckaha ŭradu Biełarusi takoj čeści.

* * *

Užo nie pamiataju, dzie ja čytaŭ (ci ŭ archiŭnym fondzie Uładzimira Niafioda, ci ŭ niejkim artykule, ci ŭ miemuarach) pra toje, jak

Ciška Hartny prystaŭ byŭ da trupy Ihnata Bujnickaha, jakaja pryjazdžała z hastrolami i ŭ Kapyl. A tam, u trupie, i Ciotka, i Aleś Burbis, i Mikoła Šyła — hurtok Biełaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady.

Chto paśla hetaha skaža, što teatr — nie partyjnaja sprava? Vielmi navat partyjnaja, kali partyja rupicca ab biełaruskaj kultury, ab śviadomaści naroda.

Tut darečy pryhadać, što i samy pieršy biełaruski śpiektakl XX stahodździa, jaki adbyŭsia 1906 hodzie ŭ Piatroŭščynie pad Mienskam (ciapier u rysie horada), naładzili biełaruskija sacyjalisty na čale z Alesiem Burbisam.

* * *

Pišučy pra pajezdku Źmitra Žyłunoviča ŭ Vilniu i jaho znajomstva z našaniŭcami, usie aŭtary spasyłajucca na jahonyja ŭspaminy «Dvaccać hadoŭ nazad». Hetyja ŭspaminy, a mienavita

słovy pra toje, što jaho, Źmitra Žyłunoviča, «ciahnuła da Antona Łuckieviča», što ŭ hutarkach z Łuckievičam jamu «ŭdałosia pierakanacca, što jon [Anton] śviadomy marksysty», pasłužyli adnoj z začepak dla pačatku palityčnaha pieraśledu Žyłunoviča, jaki razharnuli ŭ 1929 h.

Uspaminy Źmitra Žyłunoviča abaviazkova treba suadnieści z tym, što jon kazaŭ na Akademičnaj kanfierencyi 1926 h. u dyskusii pa dakładzie Maksima Hareckaha. Hety naš kłasik byŭ adnym z tych, chto ŭbačyŭ u «Našaj Nivie» šavinizm. Praŭda, słova hetaje ŭ tekście dakłada Hareckaha na kanferencyi adsutničaje (musić, vyčytvajučy stenahramu Harecki vykasavaŭ jaho), ale vystup Žyłunoviča śviedčyć, što słova było pramoŭlenaje.

Vostra krytykujučy Hareckaha, Žyłunovič, u pryvatnaści, skazaŭ: «Niachaj jon [Harecki] nie zabyvaje, što kiraŭnictva „Našaju Nivaju“ całkom znachodziłasia ŭ rukach sacyjał-demakrataŭ, jak: A. Navina, Jan Łuckievič, A. Burbis i inš., i vialikaja bolšaść piśmieńnikaŭ našaniŭcaŭ taksama naležali da hetaje partyi, jak-ta: C. Hartny, S. Pałujan, F. Šantyr, A. Hurło, Chv. Čarnuševič, Ja. Losik i da inšych sacyjalistyčnych partyj — A. Harun, Ł. Łobik, Ł. Hmyrak i inš. Jak-ta mahło stacca, jak by jany byli šavinistami ŭ čas, kali ŭvieś biełaruski ruch układaŭsia vyklučna ŭ ramki revalucyjnaści.

Heta tajna tav. M. Hareckaha…»

Balšavickija publicysty nahadali Žyłunoviču i jahonyja ŭspaminy, i jahonyja słovy na Akademičnaj kanferencyi. Była, u pryvatnaści, takaja zmaharka «suproć kontrrevalucyjnaha biełaruskaha nacyjanał-demakratyzmu» dacentka BDU Ja. Siakierskaja…

Žyłunovič parušyŭ balšavickaje tabu: nijakuju inšuju sacyjał-demakratyčnuju partyju, aproč balšavickaj, nielha było nazyvać marksisckaj, nijakuju inšuju partyju nielha było nazyvać revalucyjnaj.

Žyłunovič jak byccam nie viedaŭ, što sacyjał-demakratyja1920-ch hadoŭ u vačach balšavikoŭ i pasłuchmianaha im Kamunistyčnaha Internacyjanału pieraradziłasia ŭ sacyjał-fašyzm.

Kažučy i pišučy na Akademičnaj kanfierencyi i va ŭspaminach praŭdu, Žyłunovič tym samym padstaŭlaŭ svaju hałavu.

* * *

Žyłunovič, praŭdapadobna, spadziavaŭsia, što jaho voźmuć u štat «Našaje Nivy».

Mnie ŭžo davodziłasia pisać, što praca ŭ redakcyi «NN» vymahała peŭnaj adukavanaści jaje supracoŭnikaŭ.

Vyryvajučy maładoha Jana Łuceviča ź idyjatyzmu viaskovaha žyćcia, braty Łuckievičy nie prapanavali jamu pracu ŭ redakcyi, a rasstaralisia, kažučy ŭ styli Antona, ab miesca pamocnika biblijatekara ŭ biblijatecy Barysa Daniłoviča «Znanije».

U Źmiciera Žyłunoviča, kali jon pryjechaŭ u Vilniu, była takaja ž adukacyja, što i ŭ Jana Łuceviča ŭ momant jahonaha pryjezdu ŭ Vilniu. Da taho ž, što ni kažy,

paet Ciška Hartny nie moh daraŭnać Janku Kupału.

Z taje pryčyny, što čałavieku treba ź niečaha žyć, a žyć zdarovy čałaviek moža tolki z pracy,

syn pana Leanarda Ivanoŭskaha, Vacłaŭ, prapanavaŭ Žyłunoviču pracu ŭ majontku svajho baćki.

Nie viedaju, jakija byli ŭmovy žyćcia parabkaŭ u tym majontku. Žyłunovič moh u duchu 1920-ch hh. i zhuścić farby, tym bolej, što Vacłaŭ Ivanoŭski ab toj pary byŭ adyšoŭ ad biełaruskaha ruchu. Z druhoha boku,

jahonaja kryŭda na toje, što sacyjalist Ivanoŭski naniaŭ jaho rabotnikam, vyhladaje śmiešna.

Ivanoŭski nie pieršy i nie apošni sacyjalist — syn ziemleŭładalnika. Pracu parabkaŭ vykarystoŭvali, naprykład, baćki Lva Trockaha i Ryhora Zinoŭjeva, a maci ultrasacyjalista Uładzimira Uljanava-Lenina zdavała dva nievialikija majontki ŭ arendu. I sacyjalisty Trocki, Zinoŭjeŭ dy Lenin nie saromielisia karystacca hrašyma z prybytkaŭ svaich baćkoŭ.

Viedama, Vacłaŭ Leanardavič moh by rasstaracca dla Žyłunoviča (znoŭ pierachodžu na styl Antona) ab miesca akanoma. Ale dla hetaha patrabavałasia, kab Žyłunovič mieŭ peŭnuju adukacyju i peŭny dośvied.

Darečy, rabotnikam u Vacłava Ivanoŭskaha byŭ Janka Kupała. Praŭda, nie ŭ samoha Ivanoŭskaha, a ŭ supołcy «Zahlanie sonca i ŭ naša vakonca». Adzin ź listoŭ Kupały da Antona Łuckieviča śviedčyć, što paet staŭ u supołcy «pravaj rukoj» Ivanoŭskaha. Ja bolš čym upeŭnieny, što mienavita Ivanoŭski paźniej rekamiendavaŭ Kupału na pasadu redaktara «Našaje Nivy». Kupała da taho času ŭžo istotna padvysiŭ svoj adukacyjny ŭzrovień i nabyŭ dośvied vydavieckaj spravy.

* * *

Viartajusia da siužetu «Žyłunovič — Ivanoŭski».

«…supołka ž vydaje pieršy zbornik vieršaŭ Hartnaha — «Pieśni», — čytajem my ŭ knizie Erniesta Jałuhina. Zbornik toj vyjšaŭ u 1913 hodzie, a pieršaje hruntoŭnaje pradstaŭleńnie asoby i tvorčaści Ciški Hartnaha adbyłosia raniej — u druhoj knižcy almanacha «Maładaja Biełaruś» za 1912 hod. Almanach taksama vypuskała supołka «Zahlanie sonca…».

Voś heta — što Vacłaŭ Ivanoŭski jak kiraŭnik vydavieckaj supołki dapamoh Źmicieru Žyłunoviču ŭzyści nie biełaruski Parnas — vart adznačyć asabliva.

Viedama, Ivanoŭski padtrymaŭ Žyłunoviča jak kiraŭnik supołki, a

redaktaram i publikacyi ŭ «Maładoj Biełarusi», i zbornika «Pieśni» byŭ, praŭdapabna, Kupała. Ci nie z taje pary pačynajecca siabroŭstva Žyłunoviča z Kupałam?

* * *

Druhi, chto pryvieciŭ Źmitra Žyłunoviča ŭ Piciery, — Branisłaŭ Epimach-Šypiła.

Ksiondz Adam Stankievič u svajoj brašury «Prafesar Branisłaŭ Epimach-Šypiła: Ź jaho žyćcia i pracy» pieraličvaje «ŭ bolšaj abo ŭ mienšaj miery» duchovych dziaciej svajho nastaŭnika — jak ksiandzoŭ, hetak śvieckich.

Siarod śvieckich ajciec Adam nazyvaje Janku Kupału, Branisłava Taraškieviča, Źmitra Žyłunoviča, Kłaŭdzija Duž-Dušeŭskaha, Tamaša Hryba, Leanarda Zajca i Jazepa Varonku. Cikava, što siarod ich dva pravasłaŭnyja, i abodva jany (Varonka i Žyłunovič) stanuć pieršymi staršyniami pieršych biełaruskich uradaŭ.

Kali razam z nazvanymi śvieckimi dziejačami dy Vacłavam Ivanoŭskim zhadajem takich asobaŭ, jak budučyja archimandryty Fabijan Abrantovič dy Andrej Cikota, jak ksiandzy Vincent Hadleŭski i sam Adam Stankievič (usie mučaniki za maci Biełaruś), dyk stanovicca zrazumiełym, što značyła dla asoby Źmiciera Žyłunoviča, dla jaho adukacyjna-kulturnaha raźvićcia pieciarburhskaje biełaruskaje koła.

* * *

Čas byŭ cikavy tym, što rabočyja imknulisia da viedaŭ. Niadzielnyja škoły, usiakija adukacyjnyja kursy.

Tam, u Piciery, u rabočym asiarodździ vyrastajuć budučyja dziejačy Biełaruskaj sacyjał-demakratyčnaj rabočaj partyi, levaha kryła BSH: Alaksandr Uściłovič, Iosif Łahun…

Kazać, što revalucyju rabili lumpieny i basota, — nie zusim karektna.

Karektniej było b skazać, što

revalucyju, jakuju balšaviki, nazvali sacyjalistyčnaj, rabili ramantyki, čystyja sercam ludzi, Jany pavieryli demahoham, jakich bolš za ŭsio cikaviła ŭłada.

* * *

U svajoj apovieści pra Žyłunoviča Erniest Jałuhin cytuje rezalucyju narady CK RSDRP leta 1913 h., u jakoj havorycca ab tym, što sacyjał-demakraty pavinny adstojvać prava nacyj na samavyznačeńnie. Pa ŭmovach taho času piśmieńnik nie moh tekstu rezalucyi supraćpastavić tekst Lenina, jaki nie pryznačaŭsia dla šyrokich kołaŭ.

Voś jak Lenin tłumačyŭ sutnaść rezalucyi ŭ liście da balšavika Ściapana Šaŭmiana ad 6 śniežnia 1913 h.:

««Prava na aŭtanomiju? … My za aŭtanomiju dla ŭsich častak, za prava adździaleńnia (nie za adździaleńnie ŭsich!). Aŭtanomija jość n, a š płan uładkavańnia demakratyčnaj dziaržavy. Adździaleńnie zusim nie naš płan. Adździaleńnie my zusim nie prapaviedujem. Naahuł, my suprać adździaleńnia. Ale my staim za prava na adździaleńnie z pryčyny čarnasociennaha vialikadziaržaŭnaha nacyjanalizmu, jaki tak spahaniŭ spravu nacyjanalnaha sužyćcia, što inšy raz bolš suviazi atrymajecca paśla svabodnaha adździaleńnia!».

Jak bačym, Lenin vučyŭ svajho tavaryša adroźnivać prava na adździaleńnie i realnaje adździaleńnie.

U nastupnym abzacy Lenin raźvivaje hetuju dumku: «Prava na samavyznačeńnie jość vyklučeńnie z našaj ahulnaj pasyłki centralizmu. (…) Ale vyklučeńnie nielha tłumačyć pašyrana. Ničoha, absalutna ničoha akramia prava na adździaleńnie tut niama i być nie pavinna».

U 1917 hodzie Lenin u svaim słavutym artykule «Ci ŭtrymajuć balšaviki dziaržaŭnuju ŭładu?» pryznavaŭ, što nacyjanalnaje i ahrarnaje pytańni — «karennyja pytańni dnia drobnaburžuaznych masaŭ nasielnictva Rasiei ŭ ciapierašni momant», i zajaŭlaŭ, što praletaryjat (a dakładniej, praletarski ŭrad) zdolny pravieści «nieadkładnyja i revalucyjnyja miery suprać pamieščykaŭ, nieadkładnaje adnaŭleńnie poŭnaj svabody dla Finlandyi, Ukrainy, Biełarusi, dla musulman i h. d.».

U Žyłunoviča (i ŭ hetym u 1931 hodzie jon pryznavaŭsia na pasiedžańni Prezidyuma i Partkalehii Centralnaj Kantrolnaj Kamisii KP(b)B), była nadzieja, što nacyjanalnaje pytańnie, u tym liku pytańnie ab samavyznačeńni Biełarusi budzie vyrašana na padstavie balšavickaj Dekłaracyi pravoŭ narodaŭ Rasii. Paźniej jon moh pierakanacca, što abvieščanaje balšavikami prava nacyj na samavyznačeńnie było adno tolki łozunham, a nie pryncypam.

A łozunh i pryncyp treba adroźnivać, napisaŭ niadaŭna prafiesar Ryhor Łaźko.

* * *

Niekatoryja aŭtary schilnyja błytać «Dziańnicu», jakuju Žyłunovič redahavaŭ u kancy 1916-ha (vyjšła siem numaroŭ), i «Dziańnicu», što vychodziła ŭ 1918—1919 hh.

Ja jašče nie bačyŭ hruntoŭnaha padručnika ci navučalnaha dapamožnika z historyi biełaruskaj žurnalistyki, u jakim by pakazvalisia pieryjadyčnaść vydańnia, jaho mova, žanry, prablematyka, aŭtarski skład, adno vydańnie paraŭnovałasia z druhim…

U 1918 hodzie vychodzili čatyry biełaruskija haziety: «Homan» — u Vilni, «Volnaja Biełaruś» i «Biełaruski šlach» — u Miensku, «Dziańnica» — u Maskvie.

Čym kaštoŭnaja hazieta historyku? Pierš za ŭsio infarmacyjnaj nasyčanaściu. Dyk voś,

pavodle infarmacyjnaj nasyčanaści ja b pašychavaŭ hetyja haziety ŭ takim paradku: «Homan», «Dziańnica», «Biełaruski šlach», «Volnaja Biełaruś».

Što materyjały Rady BNR i Narodnaha Sakrataryjatu drukavaŭ «Homan», — toje nie dziva. A voś

što datyčyć «Dziańnicy», dyk tut pry čytańni stvarajecca dvaistaje ŭražańnie.

Ščyry Biełarus, Stary sacyjał-demakrat — jakich tolki psieŭdnimaŭ nie było ŭ redaktara haziety Źmiciera Žyłunoviča!.. Pad hetymi psieŭdanimami

jon z balšavickich pazicyj hramiŭ Radu, «zdradnikaŭ pracoŭnaha biełaruskaha naroda» i adnačasna drukavaŭ davoli šmat (značna bolš, čym Losikava «Volnaja Biełaruś») materyjałaŭ i Rady, i Narodnaha Sakrataryjatu.

Nie viedaju, jak chto, a ja razumieju tak:

pišučy ŭ «Dziańnicy» artykuły ab nieabchodnaści samavyznačeńnia Biełarusi ŭ jakaści aŭtanomnaj častki Rasijskaj savieckaj fiederatyŭnaj respubliki, a z druhoha boku — krytykujučy Radu i adnačasna drukujučy infarmacyju pra žyćcio ŭ niepadsavieckaj častcy Biełarusi, Žyłunovič tym samym zakładvaŭ u śviadomaść i navat u padśviadomaść čytačoŭ «Dziańnicy» pastułat niezaležnaj Biełarusi, niachaj sabie i savieckaj.

Sam Žyłunovič vybraŭ takuju liniju pavodzinaŭ ci z padkazki — nie tak važna. Važna toje, što Biełaruski nacyjanalny kamisaryjat, čyim orhanam była «Dziańnica», istotnych pretenzij da redaktara nie mieŭ.

Kali ž šychavać biełaruskija haziety 1918-ha pavodle padačy materyjału (pavodle abjektyŭnaści infarmacyi, jaje «pryviazanaści» da kankretnych daty i miesca), dyk tut budzie inšy šycht: «Homan», «Volnaja Biełaruś», «Biełaruski Šlach», «Dziańnica».

Redaktar «Dziańnicy» Źmicier Žyłunovič, musić, nie zdahadvaŭsia, što kožnaja padzieja maje peŭnuju datu, što ŭ infarmacyjnych materyjałach treba paźbiahać acenak. Horšyła hazietu i hramatyka, toje, što Žyłunovič sprabavaŭ uvieści ŭ normu peŭnyja asablivaści kapylskaj havorki, u pryvatnaści kančatak -um: u zialonum, ab vysokum…

Zahadkaj (prynamsi dla mianie) zastajecca toje, čamu da Žyłunoviča prystavili druhoha redaktara — Ivana Piatroviča (Janku Niomanskaha). Hazieta ŭsio roŭna jak była tak i zastałasia žyłunovičaŭskaj.

* * *

Pra Biełaruski nacyjanalny kamisaryjat, u jakim pracavali siabry BSH i ŭčarašnija siabry BSH, pra hulni balšavikoŭ «na biełaruskim učastku pracy» apošnim časam pišuć niamała i cikava. Raduje, što temu daśledujuć maładyja (maju ŭvahu źviarnuli artykuły Siarhieja Siniaka). Da hetaj temy źviarnuŭsia i Ryhor Łaźko. Voś niekatoryja jaho vysnovy: 1) «Pietrahradskija biełarusy-sacyjalisty [na pačatku 1918 h.] jašče adčuvali siabie bližejšymi da svaich siabroŭ pa nacyjanalnamu ruchu, jakija zastalisia ŭ Miensku…»; 2) «Biełnackam nie staŭ dla savieckaha ŭrada całkam svajoj, zasłuhoŭvajučaj davieru arhanizacyjaj». I inšaja vysnova:

studzieńskija padziei 1918 h. (padtrymka Pietrahradam razhonu Usiebiełaruskaha źjezdu, razhon Ustanoŭčaha schodu, rasprava z tymi, chto vyjšaŭ Schod padtrymać, i da t. p.) pakazali biełaruskim sacyjalistam, što balšaviki nie dla taho ŭčynili dziaržaŭny pieravarot, kab addać uładu, što jany nie spyniacca pierad samymi brutalnymi mietadami ŭ baraćbie z apanientami. I biełaruskim sacyjalistam, chaj sabie i ź biletami balšavickaj partyi ŭ kišeniach, ničoha nie zastavałasia jak padładžvacca pad hety režym i damahacca ad jaho choć jakich sastupak dla Biełarusi.

Jany, možna skazać, kiravalisia praviłam Ivana Łuckieviča: z paršyvaj aviečki choć voŭny kłok.

* * *

Źmicier Žyłunovič až da vosieni 1918-ha praciahvaŭ ličyć siabie siabram BSH, sprabuje paśla pierajezdu Biełnackama ŭ Maskvu naładzić partyjnaje žyćcio, adnak heta jamu nie ŭdajecca. Chutčej za ŭsio z taje pryčyny, što va ŭmovach balšavickaha teroru navat łajalnyja da balšavikoŭ siabry BSH «stracha radi iudiejska» vyrašyli nie ryzykavać. I Žyłunovič ustupaje ŭ balšavickuju partyju. Jaho, novaśpiečanaha balšavika, u śniežni 1917-ha vybirajuć staršynioj kanfierencyi biełaruskich siekcyj Rasijskaj kamunistyčnaj partyi (balšavikoŭ). Iosif Łahun, treci z čarhi kamisar Biełnackama, prapanuje kandydaturu Žyłunoviča na pasadu kamisara BNK. Žyłunoviča vybirajuć staršynioj Centralnaha Biuro biełaruskich siekcyj RKP(b).

Usio čakaju daśledavańnie našych historykaŭ na temu Biełaruskaj kamunistyčnaj partyi. U litaratury praskokvajuć niejkija zhuki tahačasnaj baraćby vakoł hetaha pytańnia. Va ŭsiakim razie byŭ zapłanavany ŭsiebiełaruski źjezd kamunistyčnych arhanizacyj u Miensku.

Dumajecca, što Žyłunovič dy inšyja razumieli nieabchodnaść supraćpastavić balšavikam Zachodniaj kamuny biełaruski kamunizm.

Zabiahajučy napierad. Žyłunoviču i jaho adnadumcam nie ŭdałosia stvaryć Biełaruskuju kamunistyčnuju partyju, ale praz hod hety prajekt budzie realizavany.

Na samym pačatku 1920-ha na zachoplenaj palakami terytoryi Biełarusi źjavicca Biełaruskaja kamunistyčnaja arhanizacyja na čale z Usievaładam Ihnatoŭskim. Heta byŭ vydatny palityčny chod. Kali ŭ lipieni 1920-ha balšaviki pryjšli ŭ Miensk, jany musili mieć spravu z aŭtentyčnymi biełaruskimi kamunistami.

* * *

Dzie archiŭ Žyłunoviča? Hetaje pytańnie ja nie raz i nie dva zadavaŭ Vitalu Skałabanu.

Dzie pratakoł pasiadžeńnia Centralnaha Kamiteta balšavickaj partyi ad 24 śniežnia 1918 hoda? Nie mahli ž Lenin i Stalin biez CK vyrašyć pytańnie pra ŭtvareńnie Biełaruskaj Savieckaj Respubliki. Aproč taho, vielmi imavierna, što na tym pasiadžeńni była pryniataja pastanova ab sklikańni I kanhresu Kamunistyčnaha Internacyjanału, bo čysła 28 śniežnia Lenin daŭ adpaviednaje daručeńnie narkamu zamiežnych spraŭ Hieorhiju Čyčerynu.

Ryhor Łaźko napisaŭ, što abviaščeńnie BSSR — heta instrumient palityki Savieckaj Rasii va Ŭschodniaj Jeŭropie. Nie zhadžusia. Treba zirnuć šyrej.

Lenin supraćpastaviŭ svaju partyju Sacyjalistyčnamu Internacyjanału i hareŭ žadańniem stvaryć svoj, kamunistyčny Internacyjanał, adnak hetaja sprava ŭ jaho nie vielmi ładziłasia. Leninu chaciełasia ŭcierci nos niamieckim sacyjał-demakratam, jakija ani nie chacieli iści balšavickim šlacham, i jon zrabiŭ staŭku na spartkaŭcaŭ, adnak Roza Luksiemburh nie padtrymała jahonaha imknieńnia rabić III Internacyjanał.

Dla masoŭki balšaviki kaho tolki nie klikali na I kanhres Kaminternu. U tym liku pradstaŭnikoŭ filijalnych partyj, stvoranych u novych savieckich respublikach — Ukrainie, Litvie… Dla masoŭki balšavikam nie škodziła stvaryć i Kampartyju Biełarusi.

Prafiesar Uładzimir Snapkoŭski moža pradstavić dokazy, što śviežastvoranuju KP(b)B taksama klikali na kanhres. Nie škodzić taksama pahladzieć dakumienty pieršaha i nastupnych kanhresaŭ Kaminternu.

Takim čynam, stvareńnie BSSR i KP(b)B treba razhladać nie adno va ŭschodniejeŭrapiejskim kantekście.

Samo saboj — i heta zafiksavana ŭ pratakołach Centralnaha Biuro KP(b)B, — BSSR patrebnaja była taksama jak antyteza BNR i jak bufier pamiž balšavickaj Rasijaj i Zachadam (nieabchodnaść takoha bufieru fatalnym čynam nie zrazumieli polskija palityki).

* * *

Dzie archiŭ Žyłunoviča?

Patrabavańni biełaruskich kamunistaŭ, sfarmulavanyja kanfierencyjaj biełaruskich siekcyj RKP(b), byli ścipłyja: jany chacieli, kab Zachodniaja kamuna nazyvałasia Biełaruśsiu i stała aŭtanomnaj adzinkaj u składzie Rasijskaj Savieckaj Fiederatyŭnaj Sacyjalistyčnaj Respubliki. I tut, litaralna nazaŭtra paśla kanfierencyi, niečakanaje rašeńnie kiraŭnictva balšavickaj partyi…

Voś pierakazvaje Uładzimir Duboŭka pačutaje ad Alesia Čarviakova. Pra sustreču ŭ Lenina. Maŭlaŭ, spytalisia: a chto stvoryć urad novaj respubliki? I tut ustaŭ Žyłunovič dy skazaŭ: ja stvaru.

Viedama, Žyłunovič byŭ lideram biełaruskich kamunistyčnych siekcyj i mieŭ prava skazać takoje. Ale ci ŭ Lenina jon heta skazaŭ? Na pasiedžańni Prezidyuma i Partkalehii Centralnaj Kantrolnaj Kamisii KP(b)B u 1930 hodzie Čarviakoŭ takoj upeŭnienaści nie vykazvaŭ. I

sam Žyłunovič ani słovam pra toje nie abmoviŭsia.

Škada, niama archivu Žyłunoviča. A jon u svaich pracach z historyi Savieckaj Biełarusi spasyłaŭsia na dakumienty, jakija mielisia ŭ jaho rasparadžeńni.

Musić, cikavy byŭ archiŭ. I niebiaśpiečny.

* * *

Čarviakoŭ daŭ vysokuju acenku Manifiestu Časovaha rabotniča-sialanskaha ŭradu Biełarusi. Cikavy dakumient. Cikavy tym, što ŭ im niama słoŭ: naša kraina (kraj, starana) abviaščajecca Sacyjalistyčnaj Savieckaj Respublikaj Biełarusi. Niama ŭ Manifieście ni takoha słovaspałučeńnia, ni abrevijatury SSRB. Ničoha ŭ Manifieście nie skazana pra terytoryju Biełarusi.

Jurydyčna SSRB uźnikaje 2–3 lutaha 1919 hoda — na I Usiebiełaruskim źjeździe Savietaŭ. Mienavita tady i źjaŭlajucca hetaja nazva i hetaja abrevijatura. A da źjezdu ŭ pratakołach Časovaha ŭradu novuju respubliku nazyvali prosta Biełaruśsiu abo Biełaruskaj Respublikaj.

* * *

Kali ja skažu, što Žyłunovič byŭ naiŭny čałaviek, heta budzie niapraŭda. Kali ja skažu, što jon byŭ davierlivy čałaviek, i heta budzie niapraŭda. Jak palityk jon byŭ niavopytny čałaviek. I z pryčyny sumlennaści praźmierna davierlivy. Pa-mojmu, Žyłunovič doŭha nie razumieŭ, što da ŭłady ŭ Rasii pryjšli ludzi (dalej cytuju Antona Łuckieviča), «hatovyja na ŭsio, pazbaŭlenyja usiakich „skrupułaŭ“, dalokija ad humanitaryzmu». Padmanvać, ašukvać praciŭnika i sajuźnika dla ich było zvykłaj spravaj.

Stvareńnie BSSR u vačach balšavickich lideraŭ było nie čym inšym, jak pierabudovaj Abłvykamzacha. Stalin tak i pisaŭ u kancy 1918-ha: «Vsie voprosy pieriestrojki Oblispołkomzapa užie riešieny». Sprava była ŭ pierajmienavańni i ŭ peŭnaj pierastanoŭcy mebli, a sutnasna ničoha nie mianiałasia. Praktyčna ŭsio zastavałasia jak i raniej. Chiba što ranh miascovych kiraŭnikoŭ padymaŭsia: raniej była vobłaść, kamuna, a ciapier, što ni kažy, respublika. Miaśnikian, Knorynh dy inšyja pa-raniejšamu pačuvalisia tut haspadarami.

Ujaŭlaju, jak Žyłunoviča dy inšych biełaruskich kamunistaŭ uraziła vierałomstva balšavikoŭ, kali jany daviedalisia, što Stalin i Miaśnikian elemientarna abviali ich vakoł palca. Mała taho, što ŭsie klučavyja pasady ŭ Časovym uradzie Biełarusi byli praduhledžany dla bajcoŭ kštałtu Miaśnikiana, vyjaviłasia, što ŭ Žyłunoviča i Miaśnikiana majucca roznyja śpisy siabraŭ Časovaha ŭradu Biełarusi, uzhodnienyja z usio tym ža Stalinym, i što ŭčarašnija praciŭniki samoj nazvy «Biełaruś» buduć, pavodle druhoha śpisu, u hetym uradzie pieravažać.

Bolš za toje,

vyjaviłasia, što kiraŭnikom spraŭ uradu, «pravaj rukoj» Žyłunoviča maje być nie biełaruski kamunist Piotra Kłyš, paźniej rasstralany palakami, a Vilhielm Knorynh. Tak skazać, nahladčyk.

I nie zapratestuješ, i nie nazavieš ašukancaŭ ašukancami. U balšavikoŭ žaleznaja subardynacyja i dyscyplina. Arhanizacyja, jakaja ad samaha pačatku mieła adznaki kryminalnaj hrupoŭki.

* * *

Stalin nie samavolna hulaŭ za śpinoj u Žyłunoviča. U bijahrafičnaj chronicy Lenina čytajem: «2 janvaria 1919 h. Lenin podpisyvajet tielehrammu členu Vriemiennoho rabočie-kriesťjanskoho pravitielstva Biełoruśsii A. F. Miaśnikovu s soobŝienijem, čto v Minsk dla śviazi i vzaimnoj informacii mieždu pravitielstvom RSFSR i Sovietskim pravitielstvom Biełoruśsii komandirovan śpiecialnyj priedstavitiel».

Jość staršynia Časovaha ŭradu Biełarusi Žyłunovič, ale Lenin adrasuje telehramu nie jamu, a «svajmu čałavieku». Žyłunovič dla Lenina — nie svoj.

I dla CK taksama, bo Stalin zajaviŭ, što kantaktavać z Časovym uradam Biełarusi CK budzie praź Miaśnikova. Žyłunovič tut lišni, niepatrebny.

* * *

U kancy 1918 — pačatku 1919 h. Saviet Narodnych Kamisaraŭ RSFSR davaŭ pazyki (ssudy) maryjanietkavym uradam Estonii (50 młn. rub.), Łatvii (20 młn. rub.) i Ukrainy (tolki na patreby čyhunak 30 młn.).

14 studzienia SNK vydzialaje ŭradu Biełarusi 25 młn. rub. Praź dzień (16-ha) Lenin padpisvaje hetuju pastanovu SNK dla nakiravańnia jaje ŭ Departamient dziaržaŭnaha kaznačejstva. Ale Biełarusi vydzialajecca nie 25 młn. rub., jak praduhledžvałasia, a tolki dziesiać.

Usio pravilna. Bo ŭ hety dzień Lenin biare ŭdzieł pasiedžańni CK RKP(b). Na pasiedžańni abmiarkoŭvajucca pytańni ab Ukrainie i Biełarusi.

Terytoryju jašče nieŭkanstytujavanaj Biełarusi balšavicki CK skaračaje ŭdvaja: całkam zabiraje ŭ skład Rasii Viciebskuju, Mahiloŭskuju i Smalenskuju hubierni. A raz źmianšajecca terytoryja Biełarusi, źmianšajecca i pazyka joj

(potym balšaviki pryhornuć da Rasii peŭnyja častki i Mienskaj hubierni).

U 1989 h. jašče panavała KPSS, možna było krytykavać Stalina, ale nielha było čapać śviaščennuju asobu Lenina. I tamu ŭ svajoj dakumientalnaj apovieści Erniest Jałuhin piša, što pasiedžańnie CK, na jakim vyrašałasia pytańnie ab miežach Biełarusi, «pravodziłasia biez udziełu U. I. Lenina, jaki chvareŭ paśla ranieńnia». Dy nie, Iljič byŭ daŭno zdarovieńki i badziorańki.

Ad kaho sychodziła ideja «abrazańnia» Biełarusi? Viadoma tolki toje, što narkam nacyjanalnaściaŭ Stalin razam ź Dziaržynskim u studzieni 1919 hoda znachodzilisia pa-za Maskvoju, vyśviatlali, čamu Pierm apynułasia ŭ rukach «biełych». Ci ŭzhadniaŭ ź im Lenin rašeńnie ad 16 studzienia? Zatoje dakładna viadoma, što adpaviedny punkt u pratakole pasiadžeńnia CK RKP(b) ułasnaručna redahavaŭ staršynia Usierasijskaha Centralnaha Vykanaŭčaha Kamiteta i sakratar CK RKP(b) Jakaŭ Śviardłoŭ.

Kožny moža ŭbačyć fotakopiju hetaha pratakołu ŭ knizie «1 janvaria 1919 hoda. Vriemiennoje rabočieje-kriesťjanskoje sovietskoje pravitielstvo Biełoruśsii».

* * *

Kali Maskva vyrašyła adarvać ad Biełarusi try ŭschodnija hubierni, a reštu abjadnać z Savieckaj Respublikaj Litvy, u abaronu terytaryjalnaj cełasnaści i asobnaści Biełarusi vystupili Miaśnikian, Knorynh dy inšyja «internacyjanalisty». Suprać hetaha rašeńnia pratestavali taksama Źmicier Žyłunovič, Źmicier Čarnuševič, Alaksandr Čarviakoŭ, Jazep Dyła, Łaryvon Puzyroŭ, Fabijan Šantyr i Usievaład Falski. Časovy ŭrad Biełarusi byŭ padzieleny na dźvie častki

. Adnu ź ich pradstaŭnik CK RKP(b) Adolf Iofie nazyvaŭ «našymi», druhuju — biełarusami i ličyŭ, što «našy» bolšyja nacyjanalisty, čym biełarusy.

Ci mahli hetyja dźvie hrupy vystupić suprać rašeńnia Maskvy salidarna? Ci dało b takoje vystupleńnie plon?

Pytańni, pa-mojmu, rytaryčnyja. Asabliva kali ŭziać pad uvahu, što ŭ Miensk pryjechaŭ Jakaŭ Śviardłoŭ, i zmusiŭ «našych» padparadkavacca Maskvie.

* * *

Žyłunovič, kali na toje pajšło, — pieršy historyk BSSR. Jon nie tolki kinuŭ u 1923 hodzie klič «Para pisać historyju revalucyi!», ale i sam napisaŭ pracu pad zahałoŭkam «Da historyi Savieckaje Biełarusi», a potym byŭ šerah publikacyj, u tym liku z padzahałoŭkami «Da historyi Savieckaje Biełarusi» i «Matarjały da historyi Savieckaj Biełarusi».

Erniest Jałuhin prapanavaŭ nam razhladać artykuły Žyłunoviča z historyi revalucyjnaha ruchu ŭ Biełarusi «pierš za ŭsio jak piśmieńnickuju publicystyku». Niachaj tak, ale… Voś vydaŭ Aleś Žynkin tvory Jazepa Losika, voś vydali Andrej Vaškievič i Aleś Paškievič hruntoŭnuju knihu Adama Stankieviča, voś vydaŭ ja try tamy tvoraŭ Antona Łuckieviča (dva tamy ułada niadaŭna aryštavała) i adčuvaju, što patrebien tom (a mo i dvuchtomnik) dobra ŭkamientavanych histaryčnych, publicystyčnych i litaraturna-krytyčnych tvoraŭ Źmiciera Žyłunoviča.

Ci nie ŭ siaredzinie hetaha hoda Alaksandr Fiaduta skazaŭ mnie, što ŭ archivie Vitala Skałabana majecca padrychtavanaja kniha tvoraŭ Žyłunoviča z historyi revalucyjnaha ruchu. Na žal, heta nie tak.

* * *

Vyklučany z partyi, pazbaŭleny pasad Źmicier Žyłunovič pracavaŭ na mienskim zavodzie imia Varašyłava.

Pra toje, što akademik Žyłunovič «doŭhi čas» pracavaŭ na zavodzie, u knizie ŭspaminaŭ pra jaho zhadaŭ, zdajecca, tolki adzin Mikoła Chviedarovič.

Na pačatku 1930-ch niekatoryja «znaŭcy» marksizmu spadziavalisia stvaryć u Biełarusi praletarskuju litaraturu, mabilizujučy ŭ jaje «rabočych-udarnikaŭ». Prahladajučy zborniki «Udarniki», ja źviarnuŭ uvahu na toje, što siarod aŭtaraŭ hetych knižačak nie adzin čałaviek z zavoda imia Varašyłava. Ci nie Žyłunovič natchniŭ ich na tvorčaść

? Takoje pytańnie ja zadaŭ znaŭcu taho pieryjadu ŭ historyi litaratury Viktaru Žybulu. Ciapier čakaju adkazu.

* * *

Pryjechaŭšy ŭ Picier, małady Źmicier Žyłunovič uładkavaŭsia na zavod «Vułkan», staŭ tam frezieraŭščykam, h. zn. kvalifikavanym rabočym.

Praletaryjat zmahaŭsia za svajo vyzvaleńnie. Heta praŭda. I praletaryjat pastupova damahaŭsia pašyreńnia svaich hramadzianskich i palityčnych pravoŭ, palapšeńnia svajho žyćcia.

Kab mieć ujaŭleńnie pra toje, jaki byŭ materyjalny dastatak kvalifikavanych rabočych za carskim časam, ja raju maim čytačam i surazmoŭcam pačytać znakamituju apovieść Maksima Horkaha «Maci», choć by toj jaje raździeł, u pišacca ab pieršym zarobku hałoŭnaha hieroja, Paŭła Ułasava.

Sutnaść baraćby praletaryjatu i jaho sacyjał-demakratyčnaj partyi zaklučałasia ŭ tym, kab uzvysić pracoŭnych u materyjalnym i duchoŭnym aśpiektach, kab rabočy padniaŭsia da inžyniera. (Jak žyli za carskim časam inžyniery, čytajcie «Błukańni pa pakutach» Alaksieja Tałstoha. Kolki pakojaŭ było ŭ kvatery jašče niežanataha inžyniera Ivana Ivanaviča Cialehina?)

U nas jość picierski zdymak frezieroŭščyka zavoda «Vułkan» Źmiciera Žyłunoviča. Z kadeckaj (!) hazietaj «Rieċ» pad pachaj. «Prosty saviecki čałaviek», jaki nie pamiataŭ carskaha času i nasiŭ vatoŭku, zirnuŭšy na hety zdymak, moh padumać, što na im — kali nie buržuj, dyk niejki čynoŭnik ci intelihient.

Jak pačuvaŭsia Žyłunovič, kali trapiŭ na zavod imia Varašyłava? Dzie atavarvaŭ kartki na charčy i manufakturu? Što jon dumaŭ? Nie moh ža jon nie paraŭnovać uzrovień žyćcia kvalifikavanaha rabočaha za savieckim i za carskim časam…

…Stanisłaŭ Piatrovič Šuškievič uspaminaŭ: «Niejak vosieńniu 1936 hoda (niezadoŭha da aryštu. — A. S.) ja sustreŭ Cišku Hartnaha na vulicy z košykam. Jon išoŭ pryhorbleny i nios dadomu pradukty.

— Chvareju, — kazaŭ jon, — dy i žonka z dačkoju krychu zaniadužali. A da hetaha jašče kolki niepryjemnaściej. Niekatoryja z tych, chto jašče niadaŭna chiliŭsia da mianie, vyšukvajuć plamy na maim sumleńni.

U vačach stamlonaha Ciški Hartnaha stajali nievykazny bol i horyč».

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0