«А што ж вы, хлопцы, сюдэю дзерацеся?» — спыталася раз суседка, калі мы прадзіраліся кудысьці чыімсьці старым, зарослым быльнягом ды кустоўем панадворкам.
Кудэю, сюдэю, тудэю;
кудою, сюдою, тудою;
кудой, сюдой, тудой.
Гэтыя групы прыслоўяў — гэта тры рэгіянальныя варыянты аднаго і таго ж слова, якое абазначае напрамак, дарогу, спосаб руху.
Ад «куды», «туды», «сюды» адрозніваецца тым, што апошняе абазначае мэту, а першае — спосаб, дарогу, якою мэта гэтая дасягаецца:
— Куды ты ідзеш?
— Пад ратушу.
— А кудой?
— Вуліцай Леніна.
Надта ж яны жывучыя, гэтыя словы — бо нават пасля поўнага знікнення беларускай мовы ў людзей яны яшчэ некалькі пакаленняў могуць жыць у мове іх расейскамоўных нашчадкаў. Чаму ж яно так адбываецца? Відаць таму, што словы гэтыя перадаюць сэнс, якога няма як перадаць расейскаю моваю.
На жаль, у нашай свядомасці глыбока засела ўяўленне аб прастамоўі, а адпаведна аб нейкай «няспраўнасці» гэтых слоў. Нам часта выбіваюць іх з галавы, імі прынята грэбаваць у пэўным асяроддзі.
Дарма. Куды ж без гэтых ёмкіх, спраўных, паслядоўных прыслоўяў падзенешся?! Яны добрыя яшчэ і таму, што лагічна пасуюць да старадаўняга «творнага склону кірунку» — instrumentalis directionis. «Ой, пайду я лугам, лугам, дзе мой мілы арэ плугам». Спытайма ў гераіні гэтай песні, кудэю тая пойдзе, і яна адкажа нам, што тудэю, лугам; сюдэю — панадворкам і г. д.
Прыслоўі гэтыя ва ўсіх паказаных тут варыянтах можна сустрэць у тэкстах беларускіх аўтараў, але ў слоўніках яны зафіксаваныя, чамусьці, вельмі непаслядоўна і няпоўна.
Паводле «Тлумачальнага слоўніка беларускае мовы» карціна выглядае так:
—, сюдэю, тудэю;
—, сюдою, —;
—, сюдой, —.
У гэтым няма ніякай логікі, бо часцейшы — якраз варыянт на -ою. Радзейшы — на -ой, а на -эю — у пісьмовай мове зусім рэдкі. Чаму ж тады варыянт на -эю прадстаўлены паўней? Чаму пытальных варыянтаў «кудэю», «кудою», «кудой» не зафіксавалі зусім? Відаць, гэта чыесьці суб’ектыўныя ўпадабанні, бо рэчаіснасць — яна іншая:
«Алёшка спыніўся і доўга варажыў, кудою падацца». (Іван Пташнікаў, «Алёшка»)
«Кудою думаць». (Алесь Разанаў, «Гліна. Камень. Жалеза».)
«Увесь горад ведае вашу часць: дзе вы стаіце і кудой вы едзеце». (Іван Шамякін, «Сэрца на далоні»)
«Дык хацеў у панны Паўлінкі запытацца праз акно, кудой выехаць». (Янка Купала, «Паўлінка»)
«І вось тая самая дзірка, кудэю свіння лезла». (Міхась Чарот, «Дзіўная заява»)
«Там ты зойдзеш у штаб дывізіі, знойдзеш Скібу і раскажаш, кудэю ты ішоў і якая дарога». (Кандрат Крапіва, «Канец дружбы»)
Які ж з трох варыянтаў нам выбраць? Дык пэўна той, які бытуе ў сям’і. Калі ж ужо не бытуе, дык мы маем права, што зробіш, выбраць або той, што падабаецца, або варыянт з нашых мясцін, або варыянт, што часцейшы — «кудою», «сюдою», «тудою».
З гэтымі словамі наша мова зручнейшая, больш лагічная ды самабытная.
Ціханоўская пра мужа: Увесь ягоны свет перакулены22
Каментары