Як каханка Маякоўскага стала першай лэдзі БССР

1930 год. Масква. Уладзімір Маякоўскі, ужо смяротна стомлены і смяротна расчараваны, рыхтуе сваю апошнюю ў жыцці выставу «Дваццаць год працы». Ніякіх памагатых дзяржава свайму шчыраму трыбуну і палымянаму прамоўцу не дала — плакаты паэт прыбівае сваімі рукамі. Побач з ім на падлозе клеяць вялізныя аркушы паперы, прыладжваюць фотаздымкі, прыкідваюць подпісы толькі адміністратар выставы Павел Лавут ды Зося Шамардзіна, жонка былога старшыні СНК БССР Язэпа Адамовіча і разам з гэтым першая сардэчная сяброўка і каханка Маякоўскага. Калі выстава аглушальна правалілася, бо на яе не прыйшлі ані сябры-пісьменнікі, ані высокія госці пры пасадах, менавіта Зося арганізавала калектыўнае хадайніцтва перад кіраўніцтвам краіны, каб Маякоўскага ўзнагародзілі ордэнам за дваццаць год працы. Хадайніцтва не задаволілі, але сам факт!

Павялічыць

Яшчэ эпізод. У 1926 годзе старшыня Галоўпалітасветы С.С.Шамардзіна адмяняе рашэнне цэнзара П.Л.Арэшнікава аб забароне купалаўскіх «Тутэйшых». Доказы гэтага экстраардынарнага па тым часе ўчынку адшукаў у архівах гісторык Аляксандр Гужалоўскі. Той кароткі час, які «Тутэйшыя» ўсё ж жылі на сцэне БДТ-1, быў адваяваны ў эпохі Зосяй Шамардзіной.

Павялічыць

Яшчэ дэталь, гэтым разам з пачатку 1920-х. Яе згадвае ва ўспамінах сама Зося: «У Саўнаркаме па патрабаванні Дзяржплана і Наркамфіна адмовілі даць сродкі на школы местачковай моладзі. І, мусіць, было надта дзіўна і смешна, калі дакладчык Наркамасветы, старшыня Галоўпалітасветы (гэта значыць, я), раптам заплакаў. Адамовіч ажно разгубіўся, але ўсё ж не пайшоў супроць планавых і фінансавых органаў. Добра, што ўмяшаўся Якуб Колас і заступіўся за Наркамасветы».

Яшчэ ўчынак. 1964 год. Шамардзіна, не так даўно рэабілітаваная пасля дзесяці гадоў лагера і сямі сібірскага пасялення, піша ліст да паэта-акадэміка Пятра Глебкі (адказу якога, на жаль, не захавалася). Не, яна нічога не просіць для сябе. Яна просіць, каб Глебка паспрыяў аднаўленню і захаванню памяці пра першых беларускіх нацыянал-бальшавікоў Язэпа Адамовіча, Аляксандра Чарвякова і Мікалая Галадзеда, што загінулі падчас рэпрэсій. Клопат Зосі — вялікі нават па сённяшнім часе: яна хацела б усталяваць мемарыяльныя дошкі ў гонар тых, хто пачынаў ствараць рэспубліку. Няма каму яе падтрымаць — і дошкі, канешне ж, не ўсталявалі. Але яна змагалася.

А цяпер можна і па парадку.

Пацалавала паэта на сустрэчы з чытачамі

Соф’я Шамардзіна нарадзілася ў Нясвіжы ў 1894 годзе. Бацька яе, акцызны чыноўнік (сёння мы б сказалі: супрацоўнік падатковай інспекцыі) Сяргей Іванавіч Шамардзін, праз колькі год пасля нараджэння дачкі перабраўся ў Менск, дзе ў хуткім часе Зося распачала вучобу ў гімназіі. Дакладна невядома, якім чынам бацькі Зосі пазнаёміліся з маладым, але і тады ўжо знакамітым пецярбургскім літаратарам Карнеем Чукоўскім. Магчыма, праз супольнага знаёмага, менскага хірурга Цэмеха Шабада, да якога Чукоўскі завітваў у Менск. Як бы там ні было, але менавіта Чукоўскі ў 1913 годзе павёз 18-гадовую Зосю ў Пецярбург: дапамагчы з паступленнем на Бястужаўскія жаночыя курсы і пазнаёміць са сталічнымі паэтамі. «Адны бацькі папрасілі завезці іх дачку ў Пецярбург», — так пазней распачне расповед пра Зосю сам Чукоўскі.

З некаторымі сталічнымі літаратарамі, тым не менш, менская гімназістка была ўжо крыху знаёмая, а яны былі крыху знаёмыя з ёй. Хуліганка Шамардзіна ў пачатку гэтага лёсавызначальнага для яе года падчас выступу Фёдара Салагуба ў менскім Гасціным двары прабралася за кулісы, падбегла да паэта і пацалавала яго. Выбрык гэты невымоўна здзівіў Салагуба — і ўразіў прысутнага там жа Ігара Севяраніна. Сустрэўшы Зосю ў Пецярбурзе, паэт Севяранін згадае і выбрык, і дзяўчыну, і сваё ўражанне — і закахаецца ў прыгожую курсістку. Але да таго часу яна ўжо — каханка Маякоўскага.

Чукоўскі, Севяранін…

Імклівы і драматычны раман Маякоўскага і Сонкі Шамардзіной (пяшчотнае «Сонка» прыдумана для яе паэтам) шматкроць апісаны ў літаратуры. Шчыра і прастадушна распавядае пра яго сама Зося ў нататках «Маё футурыстычнае юнацтва». Падрабязна і метадычна раскручваюць спружыну гэтай гісторыі біёграфы расійскага генія. Падобна на тое, што гэта і сапраўды было першае сур’ёзнае каханне маладога паэта. У кожным разе, менавіта Зосін вобраз стане асноўным «складнікам» вобразу Марыі ў ягонай першай вялікай лірычнай паэме «Воблака ў штанах». У трагедыі «Уладзімір Маякоўскі» Зося зноў згадваецца, але ўжо — сястрой: «У меня есть Сонечка, сестра!»

Ва ўспамінах сучаснікаў Маякоўскага раз-пораз мільгае непрыгожая гісторыя з плёткай, якую нібыта пусціў спакутаваны нечаканай рэўнасцю Чукоўскі.

Даведаўшыся, што ягоная падапечная цяжарная, ён усклікнуў: «Як! Вы збіраецеся нарадзіць ад сіфілітыка?!»

Плётка пайшла гуляць па горадзе, нібыта падхопленая Максімам Горкім… Здаецца, менавіта з гэтага непрыемнага клубка Зося і выблыталася ўжо не каханкай Маякоўскага, а «сястрой», пазбавіўшыся і ад непажаданага дзіцяці.

На некаторы час яна прымае палкія заляцанні Ігара Севяраніна. Соф’і Шамардзіной прысвечана ягоная паэма «Званы сабора пачуццяў» — але і гэтая паэтычная гісторыя хутка стамляе. Зося шукае сябе: перастае ўжываць мяса, едзе сястрой міласэрнасці на фронт Першай сусветнай, у 1917 нараджае ўсё ж дзіця (імя бацькі яна нікому не называе), але ў гэтым жа годзе сын яе памірае…

Надзейная сяброўка мужу і каханкам

У 1917 годзе Шамардзіна вяртаецца ў Менск — у самы вір рэвалюцыйных падзей. Некаторы час яна працуе ў штабе гарадской міліцыі пад кіраўніцтвам Міхаіла Фрунзэ, потым едзе ў Сібір. Там, у Цюмені, калі горад знаходзіўся на асадным становішчы, у разгар Грамадзянскай вайны неўтаймаваная Зося ўступае ў РКП(б).

Павялічыць

У 1921-м, неўзабаве пасля заканчэння польска-савецкай вайны, Шамардзіна зноў вяртаецца на радзіму. Актыўная, заўважная, разняволеная, яна знаходзіцца ў самай гушчы падзеяў, на чале нованароджанага жаночага руху. На адным з партыйных мерапрыемстваў Зося знаёміцца з наркамам вайсковых і ўнутраных спраў БССР Язэпам Адамовічам.

Раман з наркамам

Гэты раман разгортваецца таксама надзвычай хутка. «Аднойчы я захварэла і некалькі дзён не была ў Язэпа Аляксандравіча. А ў нядзелю, зімовай раніцай, на двор уязджаюць ваенкамаўскія сані. Гэта Адамовіч вырашыў, што ўжо час «перабудоўваць жыццё», і даручыў сваёй сястры Гэлі прывезці мяне», — успамінала Зося. І далей: «Розніца ў нашым культурна-адукацыйным узроўні не перашкаджала нам, хутчэй, гэтая акалічнасць збліжала нас: я рада была памагчы ў яго самаадукацыі, ён заўсёды падстаўляў сваё моцнае плячо і падаваў руку ў вырашэнні арганізацыйных і палітычных пытанняў у маёй рабоце — і ў пракуратуры, і ў Наркамасвеце».

Павялічыць

Яна была надзейнай сяброўкай мужу — што б там ні было. Але адначасова заставалася і надзейнай сяброўкай сваім былым каханкам — што б з імі ні здаралася. Неаднойчы Язэп Адамовіч, пакуль быў пры ўладзе, дапамагаў сувязямі і рэкамендацыямі Уладзіміру Маякоўскаму. Падчас паэтычных візітаў у Менск Маякоўскі заўсёды абедаў у Адамовічаў. «Як мне называць цябе, на «ты» ці на «вы»?» — спытаўся ён першы раз, нечакана сумеўшыся. «Цябе б крыху прыадзець!» — жорстка кінуў другі раз, пабачыўшы Зосю ў строі «а-ля Крупская».

«Дзіўна. Раней ты хацеў раздзець мяне, а цяпер хочаш адзець», — адказала яму першая лэдзі БССР, старшыня Галоўпалітасветы Соф’я Сяргееўна Шамардзіна.

Ёсць меркаванне, выказанае Аляксандрам Гужалоўскім, нібыта мімалётныя, але цёплыя адносіны звязвалі Зосю з вядомым камуністычным дзеячам Карлам Радэкам: яна пазнаёміла Радэка і з Адамовічам.

«Мне самой хочацца пагрэцца ў цеплыні ўспамінаў»

У 1930 годзе, праз тры месяцы пасля правалу выставы «Дваццаць год працы», застрэліцца Маякоўскі. У 1937-м, у атмасферы рэпрэсій, у купэ цягніка застрэліцца Язэп Адамовіч. «Працуй, Сонечка, на карысць партыі за сябе і за мяне», — напіша ён у перадсмяротнай запісцы. Праз некалькі месяцаў за «контррэвалюцыйную дзейнасць» будзе арыштаваная, аднак, і Сонечка. Дзесяць гадоў лагера, а потым, пасля двух нясмелых гадоў на волі, — новы арышт і вечнае пасяленне ў Ігарцы, на дзікай Поўначы. І толькі ў 1955-м — канчатковае вызваленне і рэабілітацыя.

Соф’я Шамардзіна памерла ў 1980 годзе пад Масквой, у пансіянаце для старых бальшавікоў, куды яе ўладкавала іншая каханка Маякоўскага, Ліля Брык. Памерла, пакінуўшы пасля сябе ўспаміны пра Маякоўскага і Адамовіча, некалькі дзясяткаў вершаў, некалькі палкіх лістоў да каханкаў і вясёлых цыдулак да сябровак. Кажуць, і напрыканцы жыцця яна была надзвычай прыгожай, надзвычай светлай і надзвычай аптымістычнай. «Мне самой надта хочацца пагрэцца ў цеплыні дарагіх успамінаў», — прызнавалася яна з выбачэннямі: маўляў, шмат успамінаю пра сябе, замест таго, каб успамінаць пра гераічную эпоху.

Увогуле, тыя бурапенныя часы ўспамінаюць з рознымі пачуццямі. Зося ўспамінала з цеплынёй.

Ганна Севярынец

Нечаканае супадзенне: Соф’я Шамардзіна судзіла групу польскіх разведчыкаў на чале з будучым пісьменнікам Сяргеем Пясецкім

28 чэрвеня 1924 года ў Вышэйшым судзе БССР у Мінску пачаўся шпіёнскі працэс. Разглядалася справа польскіх агентаў з арганізацыі Сяргея Пясецкага.

Павялічыць

Архівы захавалі імя суддзі — Раман Кудзельскі ўзначаліць Вярхоўны суд БССР у 1930-я.

Але большую цікавасць выклікае асоба пракурора. Дзяржаўным абвінаваўцам на працэсе выступала кіраўніца жаночага аддзела ЦК кампартыі, жонка народнага камісара вайсковых і ўнутраных спраў, вядомага сваёй жорсткасцю «жалезнага» Язэпа Адамовіча, Соф'я Шамардзіна.

Павялічыць

Аляксандр Гужалоўскі на старонках кнігі «Сэксуальная рэвалюцыя ў БССР. 1919—1929 гг.» прэзентуе гэтую асобу як сэкс-сімвал абальшавічанага Мінска, чырвоную свецкую львіцу, разбуральніцу сямейных устояў, паслядоўніцу Аляксандры Калантай.

Сустрэцца з Пясецкім, які меў падобную славу на польскім баку мяжы, ёй не давялося. У апошні момант спрытны агент польскай выведкі, арганізатар шпёнскай сеткі, нейкім цудам, што адзначаецца і ў судовай справе, выслізнуў з рук ГПУ. Здолеў уцячы і нехта Сяргееў (псеўданім) — мяркуючы па справе, фігура таксама важная. А вось шарагоўцы папаліся.

Чым займаліся разведчыкі групы Пясецкага

У польскага Генеральнага штаба былі спадзяванні на стварэнне агентурнай сеткі па лініі Мінск—Бабруйск—Слуцк. Пры паспяховым развіцці справы таксама планавалася далучыць у сетку і Жлобін.

Павялічыць

Большасць агентуры з групы Пясецкага канцэнтравалася ў Бабруйску. Асноўныя фігуранты справы жылі ў раёне вуліц Інваліднай (зараз Энгельса), Жукоўскай, Лагернай Слабодкі (Сялянская), знакамітай Скрыпачкі, побач з якой знаходзіўся аэрадром. З прыходам Чырвонай Арміі ў Бабруйск у ліпені 1920-га былы польскі аэрадром выкарыстоўваўся авіяцыяй 16-й арміі Заходняга фронту. У студзені 1922-га супраць антысавецкіх узброеных акцый у Бабруйск падцягнулі 2-гі атрад дывізіёна паветраных караблёў «Ілля Мурамец», які прыцягваў увагу агентаў.

Пясецкі быў завербаваны на працу разведчыка ў верасні 1922-га пад мянушкай Белы. Наваспечаны агент атрымаў зброю — рэвальвер сістэмы «наган». Першы пераход Белага праз мяжу адбыўся 9 верасня 1922 года ў раёне Стоўбцаў. 17 верасня Пясецкі вярнуўся. «Заданне выканаў», — сведчыць запіс ягонага куратара, паручніка Ратынскага. Агент прынёс па адным асобніку газет «Правда» і «Известия». Па тых часах газеты былі вельмі каштоўнай крыніцай інфармацыі. Набывалі іх на гарадскіх рынках.

Наступным заданнем было высветліць, якія дывізіі і аддзелы бяруць удзел у манеўрах, а таксама вызначыць тэрыторыю манеўраў пад Бабруйскам. У Ракаве, улюбёным сваім мястэчку, Пясецкі перайшоў на савецкі бок. Ды хутка вярнуўся: заданне было правалена — Пясецкага затрымалі, але пасля адпусцілі. Найхутчэй, памежнікі не звярнулі ўвагу на асобу затрыманага, у той час праз мяжу хадзілі ледзь не натоўпамі.

Улетку 1923-га група Пясецкага дэманструе паспяховыя вынікі. Але ў пачатку восені, як пазначае Ратынскі, агент перадае ўжо «сціплыя матэрыялы» і тлумачыць гэта дэканспірацыяй.

«Збіралі звесткі аб перамяшчэнні савецкіх войск…»

Іх арыштавалі 19 студзеня 1924 года.

У выніку правалу групы ў мінскім ГПУ (сёння гэта будынак па вуліцы Энгельса, 18) апынуліся Георгій Петрашкевіч, Антон Шукала (Шукайла), яго жонка Вольга, Канстанцін Масюк, Пятро і Лізавета Шустоўскія (брат і сястра) ды Казіміра Раскалава. Такія імёны засталіся ў судовых дакументах.

Усіх арыштаваных прывезлі ў турму (на той момант Цэнтральны папраўчы дом) 17 сакавіка 1924 года пасля сур’ёзнай апрацоўкі ў падвалах ГПУ. Петрашкевіч і Шукала «прызналіся, што яны агенты Інфармацыйнага бюро №2 Польскага Генеральнага штаба (разведка. — НГ), праз пасярэдніцтва нязлоўленага шпіёна Пясецкага… збіралі звесткі аб перамяшчэнні савецкіх войск…»

 Георгію Петрашкевічу не было і васямнаццаці гадоў. Пракурор Шамардзіна не пашкадавала прыгожага юнака з Баранавіч і патрабавала для яго найвышэйшай меры пакарання. Суд змяніў кару на 10 год пазбаўлення волі «без канфіскацыі маёмасці з прычыны адсутнасці апошняй».

Хлопец пазбег расстрэлу толькі з прычыны маладых гадоў. Тады ўдзел юнакоў у справах дарослых, такіх як узброеныя акцыі (згадаем слуцкіх гімназістаў-паўстанцаў, мінскіх семінарыстаў-зеленадубцаў), дыверсіі, тэрор, шпіянаж — справа звычайная. У час ваеннага і паваеннага ліхалецця сталелі вельмі рана.

Нельга не заўважыць, што Петрашкевіч быў арыштаваны першым з групы, у верасні 1923-га. Мусіць, яго затрыманне і было той нітачкай, якая дала магчымасць чэкістам разбурыць шпіёнскае гняздо. Хаця па законах жанру шараговы сябра арганізацыі не павінен быў ведаць іншых яе членаў, а толькі кантактную асобу (старшага) з сеткі, якім быў для яго Сяргееў.

Адзіны расстраляны

Трагічны лёс у Антона Шукалы. Прыгажуня-пракурор называла яго «інтэлігентны малады чалавек». Яна выставіла яму абвінавачанне ў тым, што, «быўшы на службе ў канцылярыі штаба дывізіённай школы №8 на пасадзе старшага перапісчыка, выкарыстоўваў сваё службовае становішча, перадаваў вядомыя яму звесткі, якія мелі характар дзяржаўнай таямніцы, за ўзнагароду агентам польскай выведкі».

Шукала распавёў суду сваю версію падзей: быццам ён увайшоў у давер да Пясецкага для перадачы лжывых звестак «і сам збіраўся раскрыць шпіёнскую сетку». На вартыя жалю спробы падсуднага захаваць сабе жыццё суд не звярнуў увагі.

У выніку чатырохгадзіннага разгляду справы 25-гадовы Шукала, родам з пасёлка Альбярцін (цяпер у межах горада Слоніма), член Камуністычнай партыі, адзіны з групы быў асуджаны да расстрэлу.

Лёс падсуднага абцяжарыла тое, што Пясецкі неаднаразова спыняўся ў доме Шукалы. Ён з сям’ёй жыў у Бабруйску, на тэрыторыі 8-га артылерыйскага дывізіёна, які месціўся, мабыць, у крэпасці.

Жонка Антона, 19-гадовая бабруйчанка Вольга, атрымала прысуд за выкананне абавязкаў кур’ера, перадачу пакетаў з інфармацыяй і «неданасіцельства». 30 чэрвеня Вольга мела апошняе спатканне з мужам. Просьба аб памілаванні не была задаволена. 22 ліпеня Шукала «выдадзены каменданту ГПУ Лукашэвічу», што азначала расстрэл у наступную ноч.

Следства прыйшло да высновы, што агенты з польскага боку карысталіся гасціннасцю падсудных Шустоўскіх, Масюка, Шукалы рэгулярна і жылі ў іх па некалькі месяцаў.

Лёгка выскачылі?

Іншыя фігуранты шпіёнскай справы — брат і сястра Шустоўскія — мелі жытло ў Бабруйску, па Жукаўскім завулку, дом №2. Пятро Шустоўскі, 23-гадовы халасты бландзін, як сведчыў прысуд, «прымаў у сябе агента польскай выведкі Пясецкага».

За гэта ён атрымаў два гады зняволення. Праз год вязень звярнуўся з хадайніцтвам аб датэрміновым вызваленні, у заяве патлумачыў, што «маці — глухая 58-гадовая старая».

У гэтай справе фігуруе толькі адзін мінскі адрас кватэры Канстанціна Масюка на ўчастку Грыгор’ева, дом 4, кватэра 1. Вуліца Грыгор'еўская была раней у Мінску — сёння гэта вуліца Фабрыцыуса. Найстарэйшы з групы затрыманых, 51-гадовы ахоўнік вакзала і Дома культуры Заходняй чыгункі, згодна з фармулёўкай прысуду, «здаваў кватэру шпіёну Сяргееву». Сюды ж заходзіў Петрашкевіч, магчыма, і сам Пясецкі.

Фігуранты працэсу, як засведчыла газета «Звязда» за 2 ліпеня 1924 года, за выключэннем Шукалы, атрымалі малыя тэрміны зняволення, і некаторыя ўжо праз год выйшлі на волю. А жанчынам з прычыны маладосці і кепскага стану здароўя ўвогуле далі ўмоўныя тэрміны. Як вядома, да пары: для герояў палітычных працэсаў гэта быў толькі першы этап небяспечнага ўзаемадзеяння з уладай. Галоўныя маштабныя рэпрэсіі былі наперадзе. У 1930-я следчыя НКВД зноў выцягнуць справы першай паловы 1920-х, каб пазбавіць жыцця іх фігурантаў.

Ніна Стужынская

• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0
• 0