Ščaście — horad, jaki vyžyŭ.
Pasiołak Ščaście, za 5 kiłamietraŭ ad Łuhanska, znachodzicca z ukrainskaha boku ad linii raźmiežavańnia. Jašče niadaŭna jon byŭ adnym z samych haračych punktaŭ u zonie ATA — i ŭ luby momant moža stać haračym miescam znoŭ.
Ciapier tut staić krochkaja cišynia. Stralanina na ŭskrainie nie ličycca, jana byvaje amal kožny viečar. Nichto ŭžo nie źviartaje ŭvahi na raździelnaje, akcentavanaje «ta-ta-ta» bujnakalibiernaha kulamiota dzieści na błokpactu za horadam. Tut čuli i strašniejšyja huki: śvist minaŭ i ahidny visk pavietra, jaki raśsiakajecca rakietami «Hradu».
Ščaścieŭcy adroźnivajuć na słych minamiot kalibra 82 mm ad 120 mm. Dla dziaciej «Vasilok» i «Pivonia» daŭno nie kvietki. Nastaŭniki supakojvali dziaciej padčas abstrełu: «Dzieci, heta dreva złamałasia». — «Nie, heta pa nas stralajuć, čujecie? — skazaŭ pieršakłaśnik. — A zaraz pojdzie atvietka».
Ja zajazdžaju ŭ horad z ukrainskimi vałanciorami, kab pravieści tut 4 dni i zrazumieć, jak žyŭ i žyvie horad na linii frontu.
«Ščaście» — žoŭtym pa błakitnym, z boku ŭjezdu akuratna dapisana: «nazaŭždy naša».
Z boku vyjezdu — kab bačyli ludzi, jakija vyjazdžajuć z pryfrantavoj zony, — da «Ščaścia» dapisali: «pačynajecca adsiul».
Ščaście — pasiołak enierhietykaŭ pobač z Łuhanskaj CES. Da vajny jon ličyŭsia častkaj Łuhanska, uvachodziŭ u skład Kastryčnickaha rajona. Ciapier — adrazu za Ščaściem, pa race Sievierski Daniec, prachodzić linija raźmiežavańnia z terytoryjaj, padkantrolnaj ŁNR. Tak horad apynuŭsia na linii frontu.
Na tym baku Danca jak na dałoni bačnaja panujučaja vyšynia, Viasiołaja Hara, na jakoj raźmieščanyja minamiotnyja pazicyi sieparatystaŭ. Za Viasiołaj Haroj — sam Łuhansk.
Usio blizka, usio źmiašałasia i pieraplałosia na hetaj dziŭnaj vajnie. Ź Viasiołaj Hary laciać miny, pa Łuhansku idzie adkaz — a CES, jakaja znachodzicca na ŭkrainskaj terytoryi, praciahvaje zabiaśpiečvać ŁNR elektraenierhijaj.
* * *
Miedyki bataljona «Ajdar» zhadžajucca dać prytułak mnie na čatyry dni ŭ haradskoj balnicy, dzie jany zaniali adzin pavierch pad vajskovy špital. I voś my jedziem pa horadzie na pieršuju ekskursiju. Za rulom małady pachmurny chłopiec ź Vińnicy, u davajennym žyćci — Andrej, aniestezijołah abłasnoj balnicy. U vajennym žyćci — načalnik miedsłužby «Ajdara», pazyŭny Doki.
U Ščaści soniečna i cicha. Cicha da zvonu ŭ vušach, jak u ahłušanaha vybuchami čałavieka.
Abstreły prypynilisia miesiac tamu, paśla padpisańnia Minskich pahadnieńniaŭ. Horad vymieŭ pabitaje škło i pačaŭ zakopvać varonki. Ale razbureńni dahetul bačnyja paŭsiul.
Raźniesienaja kutniaja kvatera na vulicy Respublikanskaj — «Siudy trapiŭ snarad, zahinuła žančyna, jaje belkaj zabiła, niedzie tam belka valałasia sa śladami kryvi».
Pobač z domam stajać cełyja žanočyja bociki na addaču. Peŭna, prosta supała. Ale nichto nie biare.
Jašče adna raźbitaja kvatera — papadańnie ŭ dach. Uskrytaja płoć chatniaj utulnaści, maleńkaha intymnaha śvietu — kilim, lampa, batareja.
— Jedziem nazad? — pytajecca Doki. — Varonki ja tabie i kala balnicy pakažu.
Na balničnuju terytoryju miny i snarady padali nie adzin raz. Pramoje papadańnie źniščyła adnu z chutkich. Jaje abhareły karkas miedyki da hetaha času z zadavalnieńniem pakazvajuć novieńkim žurnalistam u jakaści miascovaj strašyłki. Pašancavała: u mašynie ŭ toj momant nikoha nie było.
Strašniejšaja inšaja historyja. 26 vieraśnia 2014 prosta na terytoryi ščaścinskaj balnicy padčas abstrełu zahinuła maładaja žančyna, jakaja pryjšła na pryjom. U adnaho ź lekaraŭ zastaŭsia zdymak — u toj momant jaje jašče spadziavalisia vyratavać.
Čužyja siarod svaich
— Dziakuj, dalej ja sama, — kažu ja Doki, vychodziačy z mašyny. — Uviečary budu ŭ vas.
— Aściarožniej tut, — kaža jon.
— A kaho mnie bajacca?
— Miascovyja nie vielmi nas lubiać, — unikliva kaža jon. — A našy abaviazkova buduć pytacca dakumienty: u ciabie nie miascovy akcent i ty z fotaaparatam.
Vulicy kupajucca ŭ cišyni, soniečnym śviatle i burkavańni hałuboŭ. Niedaloka ad balnicy pracuje adździaleńnie «Novaj pošty» — jana dastaŭlała hruzy ŭ Ščaście navat padčas abstrełaŭ.
U ahulnaj čarzie pa pasyłki stajać piensijaniery, miascovaja moładź i vajskoŭcy. Jakraz prybyŭ furhončyk «Novaj» — dva mužyki, krekčučy, vyhružajuć adtul novieńkuju pralnuju mašynu: navat ciapier u Ščaści chtości kuplaje darahija rečy.
Na centralnaj płoščy špacyrujuć mamy ź dziećmi. Ania z maleńkim Klimam biazbojazna dazvalaje siabie fatahrafavać.
Jaje muž Kościa pachmurnieje i advaročvajecca ad kamiery.
Kościa — milicyjant, Ania — milicejski psichołah. Jany pracavali ŭ Łuhansku, vosieńniu źjechali adtul u Ščaście, kali zrazumieli, što ŁNR — nadoŭha. Padčas abstrełaŭ zhrebli dzicia i adpravilisia pierasiedžvać u svajakoŭ u Charkaŭskaj vobłaści.
«Ciapier cicha, my viarnulisia. Kramy ŭžo pracujuć, praŭda, cyrulnia tak i nie adčyniłasia, ni pastryhčysia, ni manikiur zrabić», — kaža Ania.
«A kali znoŭ pačnuć abstrelvać?»
«Nie viedaju, — spadyłba kaža Kościa. — Prosta nie viedaju, što tady rabić. Napeŭna, pajedziem nazaŭždy».
«Pra palityku nie budziem havaryć. My — dziaržaŭnyja słužačyja, nam nielha», — papiaredžvajuć jany. I čamuści azirajucca na pusty pastamient siarod płoščy: tam stajaŭ Lenin, ale jaho jašče ŭvosień skinuli bajcy z «Ajdara».
Praz płošču naŭskos iduć dva maładyja chłopcy ŭ kamuflažy, z šaŭronami «Ajdara» i aŭtamatami za plačom. Iduć da mianie.
«Dobry dzień, a chto vy i adkul?»
Ja pakazvaju pašpart i pres-kartu. Słova za słova — pravierka dakumientaŭ pieratvarajecca ŭ špacyr. Za kampaniju my dachodzim da bramy škoły milicyi — dysłakacyi «Ajdara».
La varot razhružajuć svoj mini-bus vałanciory, ź imi havorać dvoje vartavych. Da ludziej u formie bokam padychodzić pažyłaja žančyna na mylicach.
— Chłopčyki, dajcie tabletak abiazbolvalnych, kali łaska. U mianie sustavy chvoryja, a hrošaj niama na tabletki. Tak naha balić, sił niama, kali łaska, chłopčyki…
— Niama ŭ mianie tabletak, — burčyć vartavy. — Usie chodziać, prosiać… A ŭ samich svajaki za ŁNR vajujuć. Syny i ŭnuki vašy dzie? U apałčeńni? Čamu nie kłapociacca pra vas?
—U mianie ŭnuk dobry, — marmyča jana. — Pryhožy. Ažaniŭsia, ja jamu kvateru ŭ Lisičansku addała. U jaho ž siamja, dzieci. Tolki nie pryjazdžaje siudy, hrošaj nie daje babuli. A tak jon u mianie dobry…
Dziaŭčyna-vałancior vyryvaje sa skryni ź lekami dla vajskoŭcaŭ pačak abiazbolvalnych tabletak i paśpiešliva sunie joj. Vartavy advaročvajecca i robić vyhlad, što nie bačyć.
Žančyna prahna pryciskaje da siabie ŭpakoŭku. U jaje trasucca ruki.
* * *
Adnosiny miascovych žycharoŭ z vajskoŭcami — składanaja i balučaja tema. Mnohija ščaścieŭcy padtrymlivali abo padtrymlivajuć ŁNR. «Tut 80% «sieparaŭ», ty daješ babuli 10 hryŭniaŭ na chleb — a jana ciabie ŭ boha i ŭ dušu, u mać uśled», — złosna kaža mnie bajec «Ajdara» z pazyŭnym Šaman. «50 na 50 %. Mnohija — «našy», — nie pahadžajucca inšyja bajcy.
Rasiejskija ŚMI zrabili z bataljona «Ajdar» župieł — zachodnieŭkrainskich «karnikaŭ» z rukami pa łokać u kryvi śniehiroŭ i niemaŭlat. Rečaisnaść padobnaja da prapahandy nie bolej, čym abiacańni «ścierci Amieryku ŭ radyjeaktyŭny popieł» — na pavodziny dušeŭna zdarovaha čałavieka.
Rečaisnaść — jana zaŭsiody składaniejšaja.
«Ajdar» — dobraachvotnicki bataljon, jaki farmalna ŭvajšoŭ u skład Uzbrojenych sił Ukrainy (ale pa fakcie davoli słabakiravany). Tut słužać i miascovyja, łuhančanie, i chłopcy z Zachodniaj Ukrainy. Bolšaść sapraŭdy pryjšli «baranić radzimu». Ale traplajucca i takija, što pjuć, i narkamany, i raniej sudzimyja, pryznajucca sami bajcy. Adzinym adboram u bataljon da apošniaha času była asabistaja hutarka z kambatam.
U pieršym składzie było šmat majdanaŭcaŭ: «Mnohich užo niama, u nas byli vialikija straty letam i vosieńniu. Najlepšyja ludzi zahinuli».
«Bolšaść — ukraincy, zamiežnikaŭ — adzinki. Jość ruskaja dziaŭčyna, joj 19 hadoŭ, jaje pazyŭny — Valkiryja. Jość niekalki hruzinaŭ, byŭ adzin palak. Maładyja prybałty byli, ale źjechali», — raspaviadajuć bajcy.
«Na vajnie niama čornych i biełych, usie my tut šeryja, jak myšy». Byli vypadki maradziorstva i «adžymu» mašyn, heta kažuć i miascovyja, i sami vajskoŭcy. I ŭ toj ža čas — za zimu bajcy «Ajdara» razdali bolš za 12 ton humanitarnaj dapamohi, dajazdžajučy ź joj u samyja niespakojnyja punkty ŭzdoŭž linii raźmiežavańnia: Trochiźbionku, Stanicu-Łuhanskuju, jakija paciarpieli jašče bolš, čym Ščaście.
Surjoznyja kanflikty z udziełam bajcoŭ raźbiraje vajskovaja kamiendatura, «niesurjoznyja» (dzie nie ŭžyvałasia zbroja, nie było paranienych ci zabitych) imknucca spuskać na tarmazach. Miascovyja staviacca da armii naściarožana. Vajskoŭcy adkazvajuć padvyšanymi mierami biaśpieki, što miažujuć z paranojaj. Zvyčajnaja źjava dla luboj vajny. Pry sprobie sfatahrafavać raźmiaščeńnie vajskovaj techniki abo ŭładkavańnie błokpasta vas napeŭna zatrymajuć. I, moža być, pabjuć. I na ŭkrainskaj terytoryi, i na terytoryjach ŁNR/DNR jość miascovyja žychary, jakija źbirajuć infarmacyju i pieradajuć jaje praź liniju raźmiežavańnia, pracujuć artyleryjskimi navodčykami. Ich nienavidziać bolš, čym uzbrojenaha praciŭnika. Takaja dziŭnaja vajna: ciažka adroźnić «svaich» ad «čužych».
Vartaŭnik bratu svajmu
Vosieńniu minułaha i ŭ pačatku hetaha hoda Ščaście kožny dzień abstrelvali ź minamiotaŭ i reaktyŭnaj artyleryi. Padčas abstrełaŭ paciarpieła pałova ŭsiaho žyłoha fondu (z ulikam vybitych šybaŭ). Samym strašnym byŭ miesiac ad 15 studzienia da 15 lutaha. Da siaredziny lutaha z 14 tysiač nasielnictva zastałosia kala 3 — astatnija źjechali.
— Žudasnaja była noč z 14 na 15 lutaha, — raspaviadaje mnie Alina. Alinie 65 hadoŭ, i 60 ź ich jana pražyła ŭ Ščaści. A ciapier my idziom pa soniečnych napaŭpustych vulicach, i jana nie paznaje svoj horad. — Voś tak pavinšavali nas z Dniom śviatoha Valancina. 14 lutaha ŭvieś dzień siadzieli pa kvaterach, bajalisia pa chleb vyjści. Nočču ŭsio kałaciłasia, dom chodyram chadziŭ, macniej za ŭsio babachała prosta pierad poŭnačču, byccam vyrašyli nahulacca pierad pieramirjem. A potym poŭnač — i cišynia… My spačatku nie mahli pavieryć, navat strašna, takaja cišynia…
U ščaścieŭskaj balnicy ja čatyry nočy budu načavać u pałacie z takim aknom — jaho vybiła vybuchovaj chvalaj, miedyki zaviesili jaho koŭdraj i zaciahnuli cyrataj znutry. Žyć u takim pamiaškańni — choładna. Navat pry plusavaj tempieratury.
Za zimu vałanciory pryvieźli ŭ Ščaście 60 ź lišnim rułonaŭ cełafanavaj plonki. Žyłbudservis razdavaŭ jaje paciarpiełym. Piensijanieram i chvorym dapamahali kamunalniki, astatnim davodziłasia spraŭlacca svaimi rukami. Plonki chapiła nie ŭsim, mnohija da hetaha času kryŭdziacca i ličać, što plonku «raskrali».
— Što, nie raskrali jaje ŭkropy tvaje? — dałučajecca da našaj hutarki niemałady vysoki mužčyna — susied Aliny.
— Čamu heta jany «maje», — kryŭdzicca Alina.
— A što, maje chiba? Svaich ja voś siadžu i čakaju… — žmurycca jon i zmaŭkaje.
— Jazykom nie bałbačy, čakaje jon! Sa mnoj voś dziaŭčyna ź Minska, žurnalistka, budzie pisać pra nas.
— Ty mnie skažy, žurnalistka. Voś ty vieryš, što ruskija mahli źbić «Boinh»? Što jany nas abstrelvajuć? Ja — nie vieru. Ja sam ruski, z Nachodki — viedaješ taki port na Dalokim Uschodzie? Voś heta žyćcio było, pry SSSR! My chadzili ŭ Łacinskuju Amieryku, na Kubu. Žyćcio… Navošta ja tolki pahadziŭsia pierajechać u hetuju ž*pu…
— A chto, na vašuju dumku, abstrelvaje horad? — pytajusia ja.
— Ukraincy, viadoma!
— Jak vy dumajecie, navošta jany stralajuć pa svajoj terytoryi? Tut ža poŭnym-poŭna ŭkrainskich sałdat.
— Ja, dumaješ, viedaju, navošta? Jany ž nacyki!
— Nacyki? — pierapytvaju ja.
— Nu tak, voś maju dačku… heta… Dyskryminiravali, — jon ź ciažkaściu vymaŭlaje słova, — u instytucie za ruskuju movu.
— Jak mienavita?
— Jana vučyłasia ŭ Łuhanskim univiersitecie imia Šaŭčenki, jašče da vajny. Pa-ŭkrainsku jana nie nadta havoryć, ustaŭlaje ruskija słovy. Zdavała ispyt pa ŭkrainskaj movie, a vykładčyca ŭ jaje takaja banderaŭka!.. Skazała: «Na ekzamienie havarycie na dziaržaŭnaj movie, a nie na zamiežnaj». Svołač.
— Dyk a ekzamien dačka zdała? — pytajusia ja.
— Zdała.
— A ciapier jana dzie?
— Skončyła ŭniviersitet, pracuje ŭ Charkaŭskaj vobłaści.
— Chiba ciažka vyvučyć ukrainskuju movu? Ja sama z Rasii, maje baćki pierajechali siudy, kali ja jašče voś takaja była (pakazvaje rost 4—5 hadovaha dziciaci). U majho muža maci — ukrainka, a baćka naohuł palak. Chto parusku havoryć — ja z tym pa-rusku, a chto pa-ŭkrainsku — z tym pa-ŭkrainsku. My ž usie tut… braty? — niaŭpeŭniena kaža Alina.
— Pryviet! — jana machaje rukoj pažyłomu mužčynu. Piensijanier, dziadźka Miša, palić na bałkonie — soniečny dzień, cišynia. U jaho domie na vulicy Matrosava zastalisia ličanyja žychary.
«U našym padjeździe tolki dvoje, — udakładniaje jon. — Ja i jašče adna žančyna z treciaha paviercha. Susiedzi, jakija źjechali, pakinuli klučy ad kvater. Ja tut jak vartaŭnik. Chadžu, katoŭ karmlu. Jany svaich katoŭ pavypuskali na vulicu.
Katoŭ tut i praŭda šmat. Jany niazvykła dahledžanyja i davierlivyja. Zamiest taho, kab uciakać, cisnucca da noh babulek la padjezda.
* * *
Alina padvodzić mianie da susiedak: «domsaviet» choča paznajomicca.
— Vy navošta až ź Biełarusi siudy pryjechali? Biełarusaŭ chiba cikavić, što ŭ nas tut?
— Cikavić, — kažu.
— Pra što chočacie napisać?
— Chaču pakazać, jak tut usio na samaj spravie. Viedajecie, u Biełarusi jość ludzi, jakija chočuć zrabić u nas Viciebskuju narodnuju respubliku.
— Napišycie, što my adnaho chočam: kab cicha było. U nas i biez taho haleča, dyk jašče i heta «pałačeńnie» [majecca na ŭvazie «apałčeńnie», sieparatysty — DK]! Kali stralajuć, zdajecca, što duša ź ciełam raźvitvajecca. Kamu heta treba? Voś jany arhanizavali Łuhanskuju i Danieckuju respubliku — i ŭ ich ni zarobkaŭ, ni piensij niama, a jak ludziam žyć? Chaj Biełaruś viedaje: nijakich hetych voś respublik! Tak i napišycie!
— Dačka, a pahavary z nami pa-biełarusku, — prosić adna žančyna. — Jano ž padobna da ŭkrainskaj, usio zrazumieła i tak pryhoža…
Ja pierachodžu na biełaruskuju — i dumaju: čort, nu i jak potym pra heta ŭsio pisać?
Tak i napisała.
Vajna nie vybiraje
Vajna nie prychodzić da niejkich «asablivych», «inšych», «padrychtavanych» ludziej. Kožny, u čyjo žyćcio jana ŭryvajecca, hladzić na pieršyja dzirki ad askołkaŭ u ścianie ŭłasnaha doma z adnym i tym žacham i razhublenaściu.
Ujavicie sabie, što vy, u svaim maleńkim pasiołku, dzie vučeńni pa hramadzianskaj abaronie prachodzili apošni raz hadoŭ dziesiać tamu, — što vy pračnulisia nočču ad hrukatu vybuchaŭ. Što adbyvajecca? Kudy biehčy?
Ukrainski haradok Ščaście, pryharad Łuhanska, jaki apynuŭsia na linii frontu ŭvosień 2014 hoda, nie byŭ hatovy da vajny. Jak nie byŭ by da jaje hatovy luby biełaruski horad.
U vieraśni pačalisia minamiotnyja abstreły Ščaścia z terytoryi ŁNR. Mnohija žychary čakali, pukul jany skončacca, u svaich damach: prosta tamu, što pobač nie było sklepa, jaki b moh stać bambaschoviščam. U studzienilutym 2015 abstreły stali praktyčna štodzionnymi, horad daviedaŭsia, što takoje rakiety «Hradu». Da siaredziny lutaha z 14 tysiač žycharoŭ u Ščaści zastałosia 3—4 tysiačy, u asnoŭnym, rabotniki Łuhanskaj CES (horadaŭtvaralnaha pradpryjemstva) i piensijaniery, u jakich nie było hrošaj i mahčymaści vyjechać.
I ŭsio ž horad vyžyŭ. U marazy «na latu» łatali raźbityja truby ciepłacentrali. Pracavali chutkaja i MNS. Škoła pierachodziła na dystancyjnaje navučańnie, nastaŭniki rassyłali zadańni pa internecie i vieryli, što abstreły skončacca i dzieci viernucca.
Siońnia ja idu da tych ludziej, jakija nie prosta zastalisia, a da ludziej, dziakujučy jakim horad zastaŭsia ŭ žyvych.
Ciažkija apadki
Niedaloka ad błokpasta i miascovaha adździaleńnia MNS lažyć centralnaja apornaja častka rakiety «Hrada». «Da jaje macujecca bajavaja častka, jakaja potym raźlatajecca, — tłumačać mnie ratavalniki. Nazyvać svaje imiony jany nie chočuć: «Nam zabaranili aficyjna kantaktavać z žurnalistami».
Nieaficyjna — možna.
«U studzieni-lutym my daviedalisia, što takoje reaktyŭnaja artyleryja. Voś takija ŭ nas «apadki». Niekatoryja varonki byli pamieram z pakoj. Bolš za 10 papadańniaŭ za miesiac — niepasredna ŭ žyłyja damy. Razburanyja ścieny, dachi», — kažuć ratavalniki.
12 lutaha ŭ Ščaści zahinuła 3 čałavieki. Pramoje papadańnie snarada ŭ kaviarniu «Darožnuju» zabiła troch žančyn, jakija pracavali na kuchni. Jašče dźvie ŭ ciažkim stanie dastaŭleny ŭ balnicu Sievieradaniecka, «pra dalejšy ich los my dakładna nie viedajem, ale, pamojmu, abiedźvie pakul žyvyja».
Jašče adno papadańnie ŭskryła handlovy centr, ale abyšłosia biez achviar.
Cudam acaleŭ praduktovy supiermarkiet Sparo, jaki pracavaŭ padčas samych žorstkich abstrełaŭ. U niejki momant heta było adzinaje miesca, dzie možna było (choć i ŭtraja daražej) kupić pradukty ŭ Ščaści. Papadańnie ŭ jaho nieminuča vyklikała b achviary, bo budavali jaho biez raźliku na vajnu, i ŭłaśniki kramy, budziem sumlennyja, nie asabliva kłapacilisia pra biaśpieku rabotnikaŭ.
«Vy chavalisia ŭ schoviščy padčas artabstrełaŭ?» — pytajusia ja ŭ Maryny, pradaŭca ŭ Sparo.
«Jakoje schovišča, u nas tut i padvała niama, — machaje rukoj jana. — Kali blizka babachaje — my siadziem na padłohu, pasiadzim. Ścichła — ustajom».
«A my chadzili na pracu»
La školnaha hanka, prosta pad jalinaj, — varonka ad miny. Terytoryju siaredniaj škoły №1 h. Ščaście trojčy nakryvała minamiotnym ahniom. Try tydni ŭ dziaciej byli vymušanyja kanikuły: abstreły byli takimi mocnymi, što zaniatki admianili.
U nastaŭnickaj — dźvie žančyny. Aksana Alaksandraŭna — kłasnaja kiraŭnica 9 kłasa, Nina Siarhiejeŭna — 11-ha. My pjom čaj, čakajem dyrektara škoły i razmaŭlajem. Viadoma, pra dziaciej. I pra vajnu.
— Dzieci starajucca nie padavać vyhladu, što bajacca. «Voś my siadzim, idzie ŭrok. Dzie-niebudź štości bachnuła. Pačynaješ supakojvać: dzietki, nie chvalujciesia, heta daloka. Dzieci, zdajecca, i bačać ciabie, ale nie čujuć. Siadziać jak zajčyki: napałochanyja, cichija. Sprabujuć słuchać ciabie, ale ŭ ich nie ŭdajecca.
— A jak nie bajacca, kali ludzi hinuć? My tut adzin adnaho ŭsie viedajem, haradok maleńki. Kali Valancina Ivanaŭna zahinuła, my ŭsie płakali. Jana pryvatny pradprymalnik, u jaje kaviarnia «Darožnaja» za aŭtastancyjaj, samaja smačnaja. Jany chleb u toj dzień piakli, byli na kuchni — i pramoje papadańnie ŭ kaviarniu… Takija smačnyja bułki byli, jaje ŭsie ŭ horadzie viedali. Jakoje śviata ci Vialikdzień — samyja smačnyja bułki …
— A Katlaroŭ Siarhiej Anatolevič, pažyły čałaviek, zasłužany enierhietyk Ukrainy… Zahinuŭ kala svajho doma: vyjšaŭ ź viadrom pa vadu da kałonki — pobač vybuchnuła mina.
— A my chadzili na pracu. Jak abstreł ścichnie — prychodzim u škołu… Kali kažuć, što heta ATA, — nie, heta niapraŭda. Vybačajcie, heta sapraŭdnaja vajna.
— Ja svajmu ŭnuku dziŭlusia: inšyja dzieci pieražyvajuć, płačuć, a hety maŭčaŭ, maŭčaŭ, pakul my jaho nie vyvieźli na poŭnač našaj vobłaści. Tam cicha, spakojna … Ale pieršaje, što spytaŭ u čužoj kvatery: «A ŭ heta akno ničoha nie zalacić?»
— Bolš za ŭsio ŭ nas paciarpieli maleńkija, pieršakłaśniki. Jany ž dystancyjna nie mohuć vučycca, litar nie viedajuć. Dziaviaty kłas paciarpieŭ i adzinaccaty. Im ža treba pastupać u instytuty, a tut darosłyja tak zahulalisia… A što, kali ŁNR pačnie nastupać, a my na linii frontu? Dzieci pra heta ŭvieś čas pytajucca. Ja im adkazvaju: nie bojciesia, kali što, vas arhanizavana vyviezuć kudyniebudź u Sievieradanieck, u internat. A sama och jak nie ŭpeŭnienaja…
— Dva razy my ź dziećmi ŭ padvale siadzieli pry abstrele. Viedajecie, kali było strašna? Kali abstreł pačaŭsia padčas urokaŭ pracy. Praca ŭ starejšych kłasaŭ idzie ŭ majsterniach, a kab spuścicca ŭ sklep, treba dabiehčy siudy, u asnoŭny budynak. To bok pierasiekčy dvor. I my baimsia… Možam i nie prajści. Čakali momantu, kali ŭsio ścichnie, trymali dziaciej, tolki zahłuchła ŭsio — i my pabiehli.
— Kožny dzień z pačatku studzienia i da 15 lutaha nas abstrelvali. Płanamierna, dom za domam. Takoje pačućcie, što heta zapałochvańnie niejkaje: vymiatajciesia, maŭlaŭ.
Spačatku my spynili zaniatki ŭ škole. Dzieciam davali zadańni dystancyjna. Mnie pryjšłosia zarehistravacca «Ukantakcie», usich dziaciej zaprasić u siabry. Nastaŭniki mnie dasyłajuć zadańni pa ŭsich pradmietach, a ja rassyłaju dzieciam. Tak i kamunikavali, kazali, kali prynieści ŭ škołu sšytki z zadańniami. A ad 23 studzienia da 16 lutaha spynili vučobu naohuł. Dzieci amal usie źjechali, tolki ciapier pačali viartacca. U kłasach da hetaha času pa 15 čałaviek zamiest 30. Vypusknikam treba rychtavacca da ispytaŭ… U nas adzinaccaty kłas — takija razumnički. Usie va ŭkrainskija VNU chočuć pastupać: u Charkaŭ, Kijeŭ. Jość i palitołahi budučyja, i dyzajniery, adna dziaŭčynka ŭ «mied» idzie, dva čałavieki ŭ Charkaŭski avijacyjny instytut.
— Darečy, pra staršakłaśnic. U horadzie poŭna vajskoŭcaŭ, pryfrantavaja zona, usie sa zbrojaj. Ci adčuvajuć vašyja dziaŭčaty siabie ŭ biaśpiecy? Niekatoryja rasijskija ŚMI raspaviadajuć, što ŭkrainskija vajskoŭcy nie hrebujuć navat piensijanierkami, — idu naprałom ja.
— Dziaŭčaty ŭ lubym horadzie byvajuć roznyja. Niekatoryja rana pačynajuć pakazvać, što jany cikaviacca procilehłym połam. Adnosiny zaviazvajucca ŭ moładzi, jak biez hetaha. U horadzie ŭžo byli 3 ci 4 viasielli našych dziaŭčat z ajdaraŭcami. A pra vypadki hvałtu my nie čuli. Ale była takaja historyja. Viadomaja ŭ nas dziaŭčyna, skažam tak, lohkich pavodzinaŭ trapiła na toj bok. U ŁNR jana dała intervju kanału «Rasija-24». Joj tvar, zrazumieła, zakryli, ale my pa hołasie adrazu jaje paznali. Jana raspaviadała, što jaje tut zhvałtavali i što jana biednaja-niaščasnaja. Ale ŭsie ž bačyli, što jana hulała ź imi pa svajoj voli!
Śmierć nie padpisvajecca
— Škołu abstrelvali trojčy, — uspaminaje dyrektar Antanina Anatoleŭna Ščaholkava. — My vučymsia ŭ dvuch budynkach: na susiedniaj vulicy — pačatkovyja kłasy, tut — siaredniaje i starejšaje źviano. U vieraśni ŭ dvary pačatkovaj škoły razarvalisia čatyry snarady — mocna byli paškodžanyja vokny. U kastryčniku z taho boku škoły padali snarady. A 31 studzienia amal na hanku, pad jalinaj, razarvałasia mina ź minamiota, — raskazvaje jana.
— U vieraśni ŭ kabiniet padčas uroka trapiła snajpierskaja kula. Byŭ urok pracy ŭ 5 kłasie, u hrupy z vaśmi chłopčykaŭ. Nastaŭnik pasadziŭ čatyroch školnikaŭ na pravym šerahu i čatyroch — na levym. A na siarednim šerahu raskłaŭ vyraby. Kula pralacieła praz uvieś kłas — i trapiła ŭ došku kala nastaŭnika. Pašancavała…
My idziom ź joj pa škole, pa śvietłych kalidorach, cichich i pustych paśla ŭrokaŭ. Na ścianie — vielizarny hierb Ukrainy.
— Jak dzieci ŭsio heta ŭsprymajuć?
— Starejšyja kłasy bolš strymana, a małyja, viadoma, napałochanyja vielmi. Kali abstreł zdaryŭsia padčas urokaŭ i my spuskalisia ŭ padvał, niekatoryja dziaŭčynki z 5 kłasa płakali.
— Abmiarkoŭvajuć pamiž saboj usio, što adbyvajecca? Bo, napeŭna, jość dzieci, jakija «za ŁNR» i «za Ukrainu», choć by tamu, što tak vučać ich u siamji?
— Abmiarkoŭvajuć, jašče i jak! Ich, naprykład, kryŭdzić, kali nas usich biez razboru nazyvajuć «sieparatystami», «Daŭnbasam» ci niejak tak. Ja na siabie takoje staŭleńnie nie pieranošu, ja sieparatystaŭ nie padtrymlivaju. A dzieci … stanoviacca na roznyja pazicyi, bo baćki va ŭsich dumajuć pa-roznamu. Ja im kažu: vaša sprava ciapier vučycca i zastacca žyvymi. Darosłyja niachaj sami raźbirajucca. I našy dzieci, razumniki, vielmi pamiarkoŭnyja adzin da adnaho.
Hetak ža jak i ŭ vučniaŭ, jość svaje pohlady na palityku i ŭ nastaŭnikaŭ. Jość piedahohi i z prarasijskimi pohladami. Ale my ŭviali załatoje praviła: na pracy my nikomu ničoha nie dakazvajem. Tak vyrašyŭ kalektyŭ na naradzie, i my hetaha prytrymlivajemsia.
Voś tut u nas kabiniet ŭkrainskaj movy, pahladzicie, jak my pryhoža jaho aformili, — pieraryvajecca jana. — Niekatorych dziaciej heta ŭsio, naadvarot, zaachvociła havaryć na ŭkrainskaj movie… U hetym hodzie znajšłosia 15 achvotnych, i my adkryli ŭkrainskamoŭny kłas. Ja i sama pačała havaryć pa-ŭkrainsku. Voś što dziŭna: tam, naviersie, ja chacieła b parvać ich usich za toje, što jany robiać, a Ukrainu — lublu.
Viedajecie, a ŭ nas ciapier jość škoła-pabracim. Pra našuju škołu daviedalisia na Vałyni, u himnazii horada Łucka. Dzieści znajšli moj mabilny numar, ich zavuč stelefanavałasia sa mnoj, i da Novaha hoda kožnamu vučniu dasłali pa navahodnim padarunku — vialiki nabor cukierak. A da śviata Naradžeńnia Chrystovaha dasłali padarunak kožnamu nastaŭniku. Ciapier my damaŭlajemsia, kab hrupa vučniaŭ z našaj škoły pajechała vučycca ŭ Łuck.
Potym pra našu škołu daviedalisia ŭ Rovienskaj vobłaści, u horadzie Astroh. Tam u ich jość hazieta «Zamkavaja hara», jana vystupiła ź inicyjatyvaj — «padorym kavałačak ščaścia kožnamu dziciaci horada Ščaście». Pryjechaŭ da nas namieśnik kiraŭnika Astroha pierad Novym hodam. Kožnamu z 1—4 kłasaŭ byŭ padorany vializny miašok miakkich cacak! I nas zaprasili viasnoj u hości. Kali budzie cicha, paviaziom dziaciej na azdaraŭleńnie.
— A heta naš kabiniet historyi.
Na došcy zastałasia tema ŭroka: «Chramy Ukrainy».
Na ścianie — stend, pryśviečany SSSR: pijanierskija halštuki, vympieły, stary bukvar. Pobač —padrabiaznaja karta vakolic Ščaścia. Čyrvonyja strełki z uschodu pakazvajuć, jak nastupali častki savieckich vojskaŭ padčas Vialikaj Ajčynnaj vajny.
My moŭčki hladzim na kartu. I razumiejem: pa joj možna aryjentavacca i ciapier. Tolki elektrastancyi na joj jašče niama. I tych, chto moža pryjści z uschodu, pałova ščaściencaŭ nie ličyć vyzvalicielami.
U kožnym kabiniecie visiać płakaty JUNISIEF, jakija raspaviadajuć školnikam ab niebiaśpiecy min i vybuchovych pryład. «Hladzi pad nohi! Tak, sapraŭdy vybuchnie. Tak, pakalečyć abo zabje. Tak, i siabroŭ taksama».
Hetyja płakaty jašče doŭha buduć patrebnyja tut: bieraha raki Sievierski Daniec i «zialonka» vakoł horada — u minach i raściažkach.
— Vam chacia b instruktaž pa biaśpiecy chto-niebudź pravodziŭ?
— Nie paśpieli. Vajskoŭcy źbiralisia pravieści instruktaž — i tut jakraz pačalisia abstreły. A ŭ druhoj škole byli vučeńni: nastaŭnikam pakazvali, jak akazvać pieršuju dapamohu, jak reahavać, kali padajuć snarady.
— Ci jość niejki płan evakuacyi školnikaŭ na vypadak, kali znoŭ pačnucca aktyŭnyja bajavyja dziejańni?
— Nu, taki płan evakuacyi pavinien być na ŭzroŭni horada. A tak što ja mahu zrabić? Tolki spuścicca ź dziećmi ŭ padvał…
Jana zmaŭkaje.
— Naohuł, chočacca mocnaha miru. Heta ŭsio nie pavinna było adbycca ŭ XXI stahodździ. Nie… Maja susiedka zahinuła 23 studzienia, pramoje papadańnie ŭ kvateru ŭ našym padjeździe. Sidzielnikava, jaje dzieci i ciapier vučacca ŭ mianie ŭ kłasie. U majho namieśnika i našaj technički razburanyja kvatery — zaraz niešta sprabujem zrabić z žyllom. Maja sakratarka … pajšła ŭ kramu, pačaŭsia abstreł, jaje paraniła askołkami ŭ žyvot. Vajskovyja chirurhi z Kijeva apieravali jaje ŭ našaj balnicy i vyratavali. Dziakuj im vialiki.
Pavisaje doŭhaja paŭza, a potym jana kaža cicha, hledziačy niekudy praz kłasnuju došku:
— Moj baćka zahinuŭ u horadzie Łuhansku 5 žniŭnia. Usio zacichła, jon pajechaŭ pravieryć svaju kvateru na ŭskrajku. Ja jaho nie puskała, ale, viedajecie, staryja, jany ž takija nastojlivyja. Snarad trapiŭ u aŭtobusny prypynak, 5 čałaviek zahinuła. Nu jak heta? Nielha nijak było dapuskać hetaha.
— A čyj heta byŭ snarad, chto stralaŭ?
— A chto jaho viedaje? Jany ž nie padpisanyja, snarady. Moža, i naš.
Płošča Miru
Vykankam Ščaścia zajmaje maleńki dvuchpaviarchovy budynak u centry — na płoščy Miru. Ja hutaru tut z namieśnikam mera — Uładzimiram Piatrovičam Ciurynym. Heta miakki, kruhły čałaviek z zaspakajalnymi žestami i chitrym pryžmuranymi vačyma.
Na stale ŭ čynoŭnika — stos papier santymietraŭ 10.
— Heta ja źbiraju zajavy na materyjalnuju dapamohu ad ludziej, čyje damy paciarpieli padčas abstrełu, — tłumačyć jon. — Ale, bajusia, nichto nam hrošaj nie daść. Pakul tolki fiksujem razbureńni, a hrošaj na adnaŭleńnie niama. Za košt abłasnoha biudžetu staviacca tolki vokny ŭ balnicy. A ŭ horadzie pabita kala 1000 voknaŭ. Vokny staryja, draŭlanyja, vylatajuć lohka. Tolki škłopakiety trymajucca na ździŭleńnie — ich vynosić tolki pramoje papadańnie albo kali ciažki snarad padaje zusim blizka.
— 1000 voknaŭ?! A kolki naohuł ludziej zastałosia ŭ Ščaści?
— Padčas abstrełaŭ zastavałasia try-čatyry tysiačy žycharoŭ z trynaccaci, ciapier, moža być, — piać z pałovaj tysiač. Ź ich 900 — rabotniki Łuhanskaj CES. Plus ich siemji. Plus šmat piensijanieraŭ zastałosia: im niama kudy biehčy. Ja viadu padlik pa razdačy humanitarnaj dapamohi. U lutym kala 1500 piensijanieraŭ jaje atrymali, i jašče tysiača pryjšła, ale nie atrymała. Heta značyć, kala 2,5 tysiačy piensijanieraŭ znachodzicca tut.
— Jak u haradskoj administracyi vybudoŭvajucca adnosiny z vajskoŭcami, chto raźbiraje kanfliktnyja situacyi?
— Na ludziej sa zbrojaj my ŭžo nie źviartajem uvahi: pryvykli. Kali kanflikty ŭźnikajuć, vyklikajem kamiendaturu, kamiendatura pryjazdžaje i raźbirajecca.
Spačatku — tak, jany pryjechali siudy, nazyvali nas «sieparatystami». Ale ŭžo ŭ žniŭni-vieraśni, kali praktyčna nie było dziaržfinansavańnia, vajskoŭcy dapamahali nam ź bienzinam, salarkaj, praduktami, dziakujučy im vyvoziłasia śmiećcie, jany davali najaŭnyja hrošy na zakupku materyjałaŭ. Kali pierabiła ŁEP, jakaja viadzie ad stancyi, jany dali hrošy, my tut ža pajechali, kupili drot. Z chutkimi vyjazdžali, baranili daktaroŭ na vyjezdach.
A naohuł, situacyi byli roznyja, asabliva ŭ žniŭni-vieraśni, — moj surazmoŭca zadumienna praciraje akulary. — Asabista ja pasiadzieŭ u sklepie ŭ «Ajdara», kali bataljon tolki zaniaŭ horad. U nas bolšaść rabotnikaŭ vykankama była členami Partyi rehijonaŭ. A ja jakraz členam Partyi rehijonaŭ nie byŭ. Prosta ŭbačyŭ, jak ukrainskija vajskoŭcy zajmalisia maradziorstvam — i, viadoma, umiašaŭsia. Nu, jany mianie, kab nie brachaŭ, prykrali na 20 dzion. Praŭda, i palcam nie kranuli. Dva dni ja prasiadzieŭ u spartzale ŭ škole milicyi, potym mianie pieraviali ŭ zbrojevy pakoj, ja tam byŭ adzin: spaŭ, jeŭ i ničoha nie rabiŭ. Potym vyklikaŭ mianie kambat «Ajdara», Mielničuk, paprasiŭ prabačeńnia, skazaŭ, što vyjšła nieparazumieńnie. Chamić było nie miesca i nie čas — ja ničoha i nie skazaŭ. Tamu što byli ludzi, jakija aburalisia, chamili — i ich bili. U rešcie rešt, heta vajna, choć my i nazyvajem jaje ATA. Voś niadaŭna aryštavali siamju — muža z žonkaj — i dakładna vyśvietlili, što jany praź internet skidajuć kaardynaty ŭkrainskich vajskoŭcaŭ u ŁNR… Tak što padazronaść — heta, napeŭna, narmalna.
A maradziorstva jość i z taho boku. Tut u nas chacia b bolš-mienš skončyłasia. A nam pa telefonie raspaviadajuć znajomyja z Łuhanska, što tam da hetaha času adbirajuć damy, mašyny, rabujuć.
Darečy, my ź Mielničukom zastalisia ŭ narmalnych adnosinach, pierapisvajemsia. Jon deputat Rady ciapier…
My, viadoma, da hetaha času zastajomsia z vajskoŭcami roznymi ludźmi. Spačatku my dla ich byli «maskali». Jany — «banderaŭcy» dla nas. Potym my ŭbačyli, što siarod ich poŭna ruskamoŭnych, jak i my. Miascovyja žychary pieražyli hetuju strašnuju zimu razam z vajskoŭcami, na pieradavoj. Ciapier usio krychu painšamu.
U dźviery prasoŭvajecca hałava. Naviednica — poŭnaja stałaja žančyna.
— Uładzimir Piatrovič, možna da vas? Sakavik miesiac užo, a mnie piensiju za luty nie zapłacili, na kartcy ničoha niama. Raźbiaryciesia, kali łaska.
— Što ja mahu zrabić, — złosna kaža jon. — Piensii vam płacić Piensijny fond. Čakajcie.
— Ja z hetym ludźmi razam pieražyŭ usio, što było, — kaža jon, masažyruje skroni. — Padčas vajny vykankam byŭ i ŽEKam, i pachavalnym biuro — usim na śviecie. Ludzi siudy prychodzili z usimi prablemami: vady niama, ježy niama, chtości naradziŭsia, pamior, chatu razbambili. Byŭ u kursie ŭsich padziej. Ciapier adfutbolvać ich ciažkavata. Choć, byvaje, nachabna chamiš, a što rabić, kali ludzi pierachodziać miažu? Voś jana prychodzić siudy — dajcie mnie piensiju, i ŭsio tut! I ničoha, što ja — nie Piensijny fond…
Na siońniašni dzień my pieražyli dva pieramirji i try «vajny», — kaža jon. — Try razy pačynalisia bajavyja dziejańni, i z kožnym razam usio macniejšyja i macniejšyja. Pieršy raz — u žniŭnivieraśni. Druhi raz u listapadzie, raźbili kaminy ciepłacentrali, jakraz kali ŭ nas pačaŭsia aciaplalny siezon. I samyja mocnyja abstreły byli z 14 studzienia pa 14 lutaha 2015 hoda. Horad abstrelvajuć štodnia. U žniŭni-kastryčniku abstrelvali ŭ asnoŭnym CES i vajskovyja čaści za horadam (u horad kali i zalatali, dyk adzinkavyja miny). U studzienilutym 2015 heta byŭ niejki durdom, stralali metanakiravana pa horadzie — i ciažkaja artyleryja, i «Hrady».
— Adkul abstrelvali Ščaście?
— Dy voś, praz rečku.
— Vy majecie na ŭvazie terytoryju ŁNR?
— Viadoma. Ja nie śpiecyjalist u halinie balistyki, ale hatovy na karcie vam pakazać punkty, adkul stralali, i kuty paražeńnia. Jasna, što stralali z terytoryi ŁNR. Dy što kazać. Ja asabista viedaju adnaho z tych, chto stralaŭ pa nas u apošni dzień, pierad pieramirjem. Heta byŭ žychar Ščaścia, jaki syšoŭ vajavać za ŁNR, — Burtak Ihar. Paśla minamiotnaha abstrełu jon patelefanavaŭ svajmu byłomu susiedu i spytaŭ: «Nu što, atrymali ad mianie pryviet?»
— A navošta?
— Ja i sam sprabuju zrazumieć. Bo žyli… lepš, horš,, ale žyli. U śviaty pili za mirnaje nieba nad hałavoj, ale, jak akazałasia, nie razumieli, što hety tost značyć.
Za što vajujuć tyja ludzi — ja zrazumieć nie mahu. Kali dziadula Lenin zalez na braniavik, u jaho byli chacia b zrazumiełyja tezisy: ziamla — sialanam, fabryki — pracoŭnym. A tam vajujuć za što? «My pajšli da Rasii»? Rasii vy nafih nie treba. A žyć za što? Tam nie praduhledžvajecca ni adnaŭleńnie pradpryjemstvaŭ, ni adkryćcio novych pradpryjemstvaŭ, ja navat nie viedaju, budzie pasiejana ci nie. Što čakaje hetuju terytoryju — ja zrazumieć nie mahu. Asabista dla mianie zrazumieła, što naša terytoryja pavinna zastavacca ŭkrainskaj.
Viadoma, niekatoryja dumajuć pa-inšamu. Razumiejecie, u Ščaści i ŭ Horłaŭcy byli dva ramontnyja pradpryjemstvy, rabotniki jakich jeździli ramantavać CES pa ŭsioj krainie (SSSR). Hetak ža, jak i siudy pryjazdžali ludzi z usiaho Sajuza i zastalisia pracavać na stancyi. Vielmi šmat ludziej, źviazanych z Rasijaj.
Znoŭ ža, susiedni pasiołak, Stanica-Łuhanskaja — sielskahaspadarčy rajon, dzie ŭsio žyćcio vyroščvali harodninu i jeździli pradavać u Rasiju, miaža ž tam pobač.
Ale ja voś što chaču skazać. U asnoŭnaj masie ludzi imknucca navat nie ŭ Rasiju, a nazad u SSSR. Kali jany kažuć «Rasija» — u ich asacyjacyja z Savieckim Sajuzam uzoru 80ch hadoŭ, kali ludzi atrymlivali zarpłatu, a ŭ kramach pačało źjaŭlacca «piepsi».
Jany chočuć tudy — u SSSR. Jany nie razumiejuć, što ciapier va Ukrainie naša CES zapatrabavanaja, a Rasiei tańniej vypracavać enierhiju na Kuzbasie i pierakinuć siudy, čym zdabyvać vuhal i trymać stancyju tut. CES ža zakryjuć… i šachty taksama.
U Rastoŭskaj vobłaści — a heta rasijskaja častka taho ž danbaskaha kraža — nie zastałosia nivodnaj šachty, jakaja pracuje. Usie šachty začynienyja, małamahutnyja elektrastancyi pieraviedzienyja na haz. Chacia ŭsio žyćcio ŭ Navašachcinsku, Šachtach, Mileravie — usio było vuhalnaje.
Tut, kali apałčency pravodzili refierendum 11 maja, ludziej pryjšło šmat, ale nie 95%, jak pisali ŭ ŁNR. Adsotkaŭ 50 pryjšło, maksimum 60, astatniaje — prypisali. Tak i jość. Prykładna pałova — padtrymlivajuć Rasiju, a pałova — Ukrainu.
Ja razmaŭlaŭ z maładymi chłopcami, apałčencami. Heta byli miascovyja chłopcy, ja ich viedaju. Pytajusia: «A za što vy vystupajecie?» Jany kažuć: «My nacyjanalizujem CES». — «Dobra, a dalej?» — «Budziem elektraenierhiju razdavać». — «Dobra, vuhal vam kupić treba?» — «Treba». — «Zarpłatu rabotnikam płacić treba?» — «Treba». — «A dzie vy hrošy voźmiecie?» — «Nasielnictva budzie płacić».
Chłopcy, kažu, vy ž ničoha nie razumiejecie. Elektraenierhiju nielha nalić u kubačak i panieści pradavać. Stancyja abo pracuje pastajanna i vydaje enierhiju, abo nie. A skončycca ŭ vas vuhal, što budziecie rabić?
A jany adkazvajuć: «My i šachty nacyjanalizujem, tady budzie kamunizm».
Uzrovień myśleńnia, viadoma… Ciažka, kali takaja prapahanda idzie zvonku. Dumaju, mienavita ŭ joj pryčyna kanfliktu. A potym čałaviek biare ŭ ruki zbroju, i ź im užo ciažka pra niešta havaryć.
Jany na moście stajali, potym pryjšli siudy. Kažu: «Čaho vy chočacie?» — «Ot, my kampjutar chočam, toje dy sioje». «Nie addam, — kažu. — Nam z meram treba pracavać». Jany pataptalisiapataptalisia i syšli.
Svaju pazicyju ja liču pravilnaj. Była adna ŭłada, pryjšła inšaja, a horad jak žyŭ, tak i žyvie. Narmalna žyvie, prynamsi nichto, jak u Łuhansku, u čerhach pa vadu nie stajaŭ. I aciapleńnie bolš čym na try dni nie adklučali. Dobra my rabili ci drenna — heta chaj aceniać historyki. Tolki naŭrad ci jany napišuć, jak u nas ramontniki vyjazdžali ramantavać draty pad abstrełam. Jak elektryki jeździli pa minnym poli. Z Łuhanskaj CES idzie try vysakavoltnyja linii, u tym liku jakija zabiaśpiečvajuć sam Łuhansk. Pieršy raz ich parvała jašče ŭ žniŭni, adnaŭlali ŭ kastryčniku. Dla hetaha vajskoŭcy raźminiravali «darožku» šyrynioj u 20 mietraŭ, ni kroku ni ŭleva, ni ŭprava, tolki kab mahła technika prajści. Zaraz dźvie linii pierabityja padčas abstrełaŭ, zastałasia adna — małamahutnaja. Dla taho, kab ich adnavić, treba raźminiravać minnyja pali vakoł stancyi. Ale kali ich raźminiravać, budzie mahčymaść nastupu, jak z adnaho, tak i z druhoha boku. Akramia taho, kartaŭ minnych paloŭ prosta niama, miniravaŭ jak adzin, tak i druhi bok.
Miny — heta prablema surjoznaja, — uzdychaje jon. — U žniŭni elektryki jeździli na StanicuŁuhanskuju adnaŭlać liniju i prosta na darozie padarvalisia na minie. Adzin čałaviek zahinuŭ, dvoje ciažka paranienyja. Taksama byli paranienyja dva rabotniki kamunalnaha pradpryjemstva, kali ramantavali trubu aciapleńnia. Ale… Našy ramontniki sami žyvuć u hetych damach abo pa susiedstvie. Niama hazu, niama vady — mierznuć ich ułasnyja dzieci ci dzieci ich susiedziaŭ… Ramantavali… A što rabić — chavacca pa chatach?
Na linii ahniu
Poźni viečar u balnicy, u tym kryle, jakoje zaniali pad vajskovy špital miedyki «Ajdara». My rychtujem viačeru na kuchni razam z Andrejem Čaramskim — cyvilnym lekaram-aniestezijołaham z abłasnoj balnicy Charkava.
Andrej miakki i spakojny, nie padobny da miedykaŭ «Ajdara», ź ich złymi vačyma, abpalenymi vajnoj.
Jon užo nie pieršy raz u Ščaści. Čas ad času jon biare adpačynak i pryjazdžaje ŭ ščaścieŭskuju balnicu jak vałancior. Prosta tak, va ŭłasny volny čas. Andrej nie adzin: u balnicu pryjazdžajuć vałanciorami chirurhi i inšyja śpiecyjalisty, jakich u Ščaści niama. «Svajho aniestezijołaha tut pakul niama, — uzdychaje Andrej. — Była miascovaja žančyna-ŭrač, ale źbiehła letam. Jaje muž ustupiŭ u apałčeńnie, stajaŭ na błokpoście pobač z mostam, zahinuŭ u pierastrełcy, kali ajdaraŭcy brali horad. A jana ŭciakła.
U Vas tam u Biełarusi niama dobraj anhłamoŭnaj litaratury pra lačeńnie posttraŭmatyčnaha sindromu? — pytajecca ŭ mianie Andrej. — My ž pra heta ničoha nie viedajem. Navat psichijatry nie viedajuć. Jany z takim nikoli nie sutykalisia — «afhanski sindrom» u cełaj krainy. Treba dumać, jak z hetym žyć paśla vajny.
Ja dumaju, moža mnie pieravučycca? — kaža Andrej. — Pa sutnaści, posttraŭmatyčnaje rasstrojstva — heta toj ža bol. Prosta jaho šmat».
* * *
U čarnilnaj ciemry za voknami čutnaja dalokaja čarha. Dzieści na tym samym błokpastu, na moście praź Sievierski Daniec, pracuje bujnakalibierny kulamiot.
«Iznoŭ pa vožykach stralajuć, — na kuchniu zaziraje Uład Zbaroŭski, namieśnik načmieda «Ajdara». — Kali staiš na błokpoście, dy jašče ŭ ciemry, da siaredziny nočy pačynaje źjazdžać dach. Łupiš pa lubym šorhacie, pa lubym cieni. A, nie, — jon prysłuchoŭvajecca. — Čujecie, atvietka?»
Ja ŭžo pačynaju adroźnivać: voś hetaja kulamiotnaja čarha, jakaja čuvać słabiej i jak by zdaloku, — heta «pa nas».
Hułka babachaje tank niedzie ŭ hetym rajonie. Usie ścichaje. Praz paŭhadziny lampačka ŭ nas nad hałavoj mirhaje i zhasaje.
My z Andrejem zapalvajem u chole śviečki. Ich zapas zachoŭvajecca ŭ šafie, balnica nie pieršy raz zastajecca bieź śviatła.
Načmied «Ajdara», pazyŭny Doki, maciukajučysia, razmotvaje pa kalidory kabieli i praciahvaje drot u akno — u vajskovych miedykaŭ jość bienzinavy hienieratar. U ekstranych vypadkach jon zabiaśpiečvaje elektryčnaściu ahladnuju, apieracyjnuju, choł i niekalki pałat.
Mnie kažuć, što na stancyi vyjšaŭ z ładu i haryć transfarmatar.
— Davajcie trochi pamaŭčym i pasłuchajem racyju, — prapanuje Uład.
Miedyki, cyvilnyja i vajskoŭcy źbirajucca ŭ chole. Patreskvajuć śviečki. Chrypić racyja — budzionnyja pieramovy. Padobna, što pa stancyi nie stralali, transfarmatar uspychnuŭ nie z-za papadańnia.
— Usio cicha, — paziachaje Uład. — Vy jak chočacie, a ja pajšoŭ spać.
My z Andrejem padymajemsia na druhi pavierch, kab pahladzieć z akna na CES.
Na dachu jašče niešta haryć, ale połymia nievialikaje i słabieje z kožnaj chvilinaj.
My maŭčym.
Unizie, u ciemry, napružana maŭčyć razam z nami horad Ščaście.
Horad na linii frontu, zvykły da abstrełaŭ i esemesak ź nieviadomaha numara: «Biažycie, ukropy, vam p***c! Zaŭtra pačynajecca nastup!»
Horad, jaki ŭžo zaniaŭ miesca na staronkach budučych padručnikaŭ historyi — na tych staronkach, kudy nichto nie chacieŭ by trapić — tam, dzie čyrvonyja strełački pakazvajuć kirunak imaviernaha ŭdaru.
Horad, jaki vyžyŭ.
Ciapier čytajuć
Historyja ŭ EHU — heta histfak vašaj mary. Jeŭrapiejski dypłom z navučańniem na biełaruskaj movie pry intensiŭnym vyvučeńni anhlijskaj. I poŭnaja svaboda11
Kamientary