Niamiecki historyk raskazaŭ pra tajemnyja spružyny ŭźjadnańnia Hiermanii
U minskaj Histaryčnaj majsterni prajšła lekcyja Alaksandra fon Płata.
U minskaj Histaryčnaj majsterni imia Leanida Levina adbyłasia lekcyja «Abjadnańnie Hiermanii — hłabalnaja bitva za Jeŭropu». Jaje čytaŭ suśvietna viadomy niamiecki historyk i fiłosaf Alaksandr fon Płata.
Jon pahutaryŭ z bolš jak sotniaj palitykaŭ, dypłamataŭ najvyšejšaha ranhu — ludziej, ad jakich, jak adznačyła arhanizatar sustrečy, historyk Iryna Kaštalan, pačuć praŭdu składaniej za ŭsio. Pa vynikach hetych intervju była stvoranaja sieryja dakumientalnych filmaŭ «Adzin hod: 1989».
Kožny — hałoŭny
Bolšaść tych, chto karystajecca mietadami vusnaj historyi, fiksuje śviedčańni «maleńkich ludziej», vyvučajučy tak uździejańnie vialikich padziej na žyćcio hramadstva. Adnak spadara fon Płata cikaviać vialikija padziei i ich udzielniki.
Adzinaja piśmovaja krynica pa pracesach uźjadnańnia Hiermanii — dypłamatyčnyja pratakoły. Jany i blizka nie dajuć historyku toj karciny, jakuju daje intervju. Tut možna daviedacca pra niefarmalnyja rečy, jakija časam ihrali klučavuju rolu, pra toje, jak palityki aceńvali adno adnaho.
Mnohaje mohuć skazać maniera i sposab padać siabie, raskazvaje fon Płata: «Kali my pryjechali ŭ Techas zdymać intervju z eks-dziaržsakratarom ZŠA Džejmsam Bejkieram, jon zaprasiŭ nas u instytut svajho imia, dzie na ŭvachodzie nas sustreli biusty jaho i jaho žonki. U jaho kabiniecie piśmovy stoł znachodziŭsia na ŭzvyšeńni, i mnie daviałosia b hutaryć z Bejkieram, hledziačy na jaho źnizu ŭvierch. Ja prapanavaŭ pierajści ŭ inšaje pamiaškańnie. Tam stoł užo stajaŭ zvyčajny, a ŭsie ścieny byli abviešanyja karykaturami na Bejkiera».
Kožny z palitykaŭ imknuŭsia pakazać siabie ruchavikom palityčnych pracesaŭ.
Naprykład, ź intervju daradcy Tetčar vynikała, niby mienavita «žaleznaja łedzi» kiravała ŭ suśvietnaj palitycy, Rejhan vadu padnosiŭ, a inšyja ŭvohule byli ŭpryhožvańniem na ścienach, z uśmieškaj kaža prafiesar.
Ciažki šlach
Uźjadnańnie Hiermanii, na dumku fon Płata, było hvałtoŭnym kanfliktam.
Śviedčańniem hłybokaha kryzisu HDR u kancy 1980-ch stali masavyja ŭcioki hramadzian z krainy.
Uschodnija niemcy abkłali pasolstvy FRH va Uschodnim Bierlinie, Prazie i Varšavie. Da vieraśnia 1989 pryjom biežancaŭ z HDR spyniŭsia — taki byŭ ich napłyŭ. Susiednija krainy, praz terytoryju jakich niemcy sprabavali trapić u FRH, ciahnikami vyvozili ich na radzimu, u HDR. Pa darozie zdaralisia kanflikty, naprykład, kryvavaja sutyčka ŭ Drezdenie.
Kamunistyčnaje kiraŭnictva HDR, bajučysia stracić kantrol nad situacyjaj, vymušanaje było lehalizavać apazicyju.
I ŭžo ŭ kancy 1989-ha apazicyjnyja hrupoŭki mahli sabrać miljon podpisaŭ z patrabavańniem palityčnaha pryznańnia.
«Michaił Siarhiejevič, HDR — Vaša dzicia»
6 kastryčnika 1989 Harbačoŭ pryjechaŭ na śviatkavańnie 40-hodździa HDR.
Užo tady pamiž Harbačovym i Chonekieram była naciahnutaść. Kali savieckaja delehacyja pryziamliłasia va Uschodnim Bierlinie, to pabačyła demanstrantaŭ z praharbačoŭskimi łozunhami,
toje ž było i na šlachu delehacyi. Siarod usich demanstrantaŭ tolki adzin stajaŭ z płakatam u padtrymku Chonekiera. Moža, heta i lehienda, adznačyŭ lektar, ale jana pakazvaje nastroi ŭ HDR. Na viečarovaj imprezie kałona niamieckaha kamsamołu, jakaja prachodziła pierad Habačovym, raptam pačała skandavać: «Horbi, vyratuj nas!»
Pa adjeździe savieckaj delehacyi ŭ HDR pačalisia surjoznyja zruchi. Pa-pieršaje, ułady ŭpieršyniu razahnali apazicyjnuju demanstracyju. Pa-druhoje, apazicyjnaja častka palitbiuro źmiaściła z pasady staršyniu Erycha Chonekiera. Na jaho miesca staviać Ehana Krenca.
Užo ŭ pieršy vizit da Harbačova Krenc namalavaŭ realistyčnuju karcinu stanovišča ŭ HDR.
Raniej Harbačova zapeŭnivali, što ŭ HDR palityčnaja i ekanamičnaja stabilnaść — a jon rady byŭ vieryć, asabliva na fonie padziej u SSSR. Krenc tady skazaŭ: «Michaił Siarhiejevič, HDR — Vaša dzicia. Vy ŭsio jašče pryznajecie baćkoŭstva?» Harbačoŭ adkazaŭ: «Zrazumieła, pryznajom. Nivodzin palityk ad Buša da Andreoci nie padtrymaje ŭźjadnańnie Hiermanii».
Ale adnačasova Harbačoŭ raiŭ Krencu naładžvać suviazi z FRH — ekanomika SSSR nie mahła bolš daciravać Uschodniuju Hiermaniju.
Ułady Vialikabrytanii, Francyi, Italii ŭspryniali zbližeńnie Hiermanij z tryvohaj: aścierahalisia parušeńnia bałansu siłaŭ u śviecie.
Kurjoz, jaki zapuściŭ uźjadnańnie
Kali ŭ Bon na sustreču z daradcam kiraŭnika FRH Hielmuta Kola pryjechaŭ daradca Harbačova Mikałaj Partuhałaŭ, jon pryvioz dźvie papiery: aficyjnuju — pra razradku dy padtrymańnie dobrych stasunkaŭ z Zachadam i paŭaficyjnuju, zvanuju ŭ dypłamatyi non-paper.
U joj było sfarmulavana pytańnie: kali abjadnańnie Hiermanii adbudziecca, dyk na jakich umovach i jaki ŭdzieł u hetym pracesie voźmuć NATA i ZŠA?
U Bonie byli ŭ šoku: jany nie čakali, što ŭ SSSR dumka pra ŭźjadnańnie Hiermanii zajšła nastolki daloka!
Padčas intervju historyk vyjaviŭ, što toj paŭaficyjny dakumient skłaŭ sam Partuhałaŭ z ułasnaj inicyjatyvy, u numary bonskaha hatelu napiaredadni sustrečy.
Vynikam kurjozu stała abviaščeńnie kancleram FRH Hielmutam Kolem prahramy «10 punktaŭ», u jakoj havaryłasia pra nieabchodnaść pieraadoleć padzieł Hiermanii i padzieł Jeŭropy.
«Taŭstun zachoča i heta viarnuć!»
Prahrama «10 punktaŭ», ź siońniašniaha hledzišča nie takaja i radykalnaja, prahučała jak vybuch bomby dla suśvietnych lidaraŭ.
«Tak by z nami nie pavodziŭ siabie navat Hitler!» — zaznačyŭ ministr zamiežnych spraŭ SSSR Eduard Ševarnadze.
Premjer-ministr Vialikabrytanii Marharet Tetčar była raźjušanaja.
Padčas niefarmalnaj sustrečy z prezidentam Francyi Fransua Miteranam jana dastała mapy Jeŭropy 1937 i 1989 hadoŭ i, stuknuŭšy kułakom pa terytoryi, jakaja paśla Druhoj suśvietnaj adyšła ad Hiermanii da Polščy, skazała: «Voś pabačycie, taŭstun [Hielmut Kol – Red.] zachoča i heta ŭsio viarnuć!»
Miteran padtakvaŭ, ale nasamreč jaho abjadnańnie Hiermanii nie pałochała. Jon aścierahaŭsia tolki, što jano pojdzie zanadta chutka i zaškodzić pracesu intehracyi Jeŭropy.
Zatoje prezident ZŠA Džordž Buš-starejšy ŭzradavaŭsia. Jon imknuŭsia vycieśnić SSSR z palityčnaj sceny i źbić papularnaść Harbačova.
Praz try dni paśla abviaščeńnia «10 punktaŭ» Buš adznačyŭ, što abjadnańnie Hiermanii adbudziecca demakratyčnym i mirnym šlacham i projdzie pad dacham NATA. SSSR aburyŭsia, adnak byŭ biaśsilny.
Prafiesar fon Płata pakazaŭ vymušanuju evalucyju staŭleńnia SSSR da abjadnańnia Hiermanii: za suisnavańnie sacyjalistyčnaj i kapitalistyčnaj Hiermanij — da 24 studzienia 1990; za abjadnańnie Hiermanii pry ŭmovie vyvadu amierykanskich vojskaŭ ź Jeŭropy — paśla 24 studzienia. U kancy studzienia Harbačoŭ byŭ zhodny na ŭźjadnańnie pry ŭmovie stvareńnia niejtralnaj «novaj Hiermanii». A ŭ sakaviku 1990 SSSR prapanavaŭ likvidavać Varšaŭski błok i NATA i stvaryć novuju suśvietnuju arhanizacyju, u jakuju abjadnajucca ZŠA, SSSR i Jeŭropa. Kali b heta prapanova była vykazanaja raniej, adznačaje fon Płata, historyja mahła b pajści zusim inšym šlacham.
Dziŭnaja naiŭnaść Harbačova
Doktar fon Płata, jaki hutaryŭ z Harbačovym, adznačaje dziŭnuju naiŭnaść byłoha prezidenta SSSR.
Jon maryŭ pra adkrytuju dypłamatyju, kali b kožny palityk adkryta kazaŭ, što dumaje, abmiarkoŭvaŭ by heta z usimi jak z roŭnymi partniorami.
Heta simpatyčna, adznačyŭ lektar, ale dziŭna, što Harbačoŭ moh u takoje vieryć.
Cikava, što jak svajho vychavanca Habačova razhladała Tetčar. Jany stelefanoŭvalisia, kansultavalisia. Ich adnosiny apynulisia pad pahrozaj, kali ŭ krainach Bałtyi pačalisia vystupleńni.
Dla Zachadu savieckaja ŭłada ŭ Bałtyi zaŭždy vyhladała jak časovaja źjava, prykraje nastupstva paktu Mołatava-Rybientropa.
U lutym 90-ha Tetčar telefanavała Harbačovu i pierakonvała nie ŭvodzić vojski ŭ krainy Bałtyi — heta b uzmacniła tak zvanych «jastrabaŭ» u savieckim kiraŭnictvie, prychilnikaŭ hvałtoŭnych dziejańniaŭ.
Dypłamatyja ŭ pižamach
11 lutaha 1990 padčas kanfierencyi ŭ Atavie było vyrašana stvaryć hrupu dla padrychtoŭki abjadnańnia Hiermanii ŭ farmacie «2+4»: HDR, FRH + Vialikabrytanija, ZŠA, SSSR, Francyja. Dla padpisańnia damovy ŭsie baki sabralisia ŭ Maskvie.
U noč napiaredadni pradstaŭnik Vialikabrytanii Viestern źviarnuŭsia da dziaržsakratara ZŠA Bejkiera z prapanovaj damahčysia dysłakacyi 70-tysiačnaha vojska NATA na terytoryi HDR.
Kali ideju ahučyli ŭ šyrokim kole, Ševarnadze papiaredziŭ: «Pastavicie pytańnie na paradak dnia — my admaŭlajemsia ad usiaho, pra što było raniej damoŭlena».
Pa načnoj Maskvie niamieckaja delehacyja na čale ź Dzitrycham Hienšaram išła ŭ hatel, dzie spynilisia amierykancy.
Načny parćje nie zmoh ich strymać. Chutka ŭsia amierykanskaja delehacyja ŭ pižamach i chałatach spuściłasia ŭ choł. Źniervavany Hienšar kinuŭ Bejkieru: «Kali ty budzieš padtrymlivać brytancaŭ, pieramovam kaniec!» U tuju ž noč Bejkier skantaktavaŭsia z brytancami i damoviŭsia nie nastojvać na raźmiaščeńni vojskaŭ.
Nazaŭtra damova pra «kančatkovaje ŭrehulavańnie adnosna Hiermanii» była padpisanaja.
Padpisaŭšy damovu, staršynia savieta ministraŭ HDR Łotar de Mieźjer pakłaŭ asadku ŭ kišeniu. Usie inšyja dypłamaty, pahladzieŭšy na jaho, zrabili toje samaje. 3 kastryčnika Hiermanija aficyjna abjadnałasia, ciapier heta śviata — Dzień niamieckaha adzinstva.
Što kali b?..
Kali b brytancy i amierykancy nastojvali na ŭviadzieńni vojsk NATA ŭ HDR, ci pajšła b historyja inšym šlacham? «Pieramovy praciahvalisia b, — adkazvaje fon Płata — bo nivodny z bakoŭ nie byŭ zacikaŭleny ŭ ich spynieńni».
Navat Tetčar była zadavolenaja: abjadnanaja Niamieččyna ž budzie ŭ składzie NATA!
A kantynhient nataŭskich vojsk na adnoj terytoryi z savieckimi stvaryŭ by niespakojnuju abstanoŭku ŭ śviecie. FRH heta razumieła i vystupała za niejtralitet. Jaje padtrymlivaŭ Miteran, jaki imknuŭsia bolš supracoŭničać z SSSR i Harbačovym.
Pucinskaja Rasija — vynik pahardy Zachadu
Staŭleńnie Zachadu da SSSR i Rasii ŭ 1990-ja prafiesar fon Płata ličyć niespraviadlivym.
«Jany byli vycieśnienyja z suśvietnaj palityčnaj sceny, i jak vynik — Pucin ź jaho niedemakratyčnaj palitykaj ciapier maje takuju padtrymku.
Dla rasiejcaŭ 1980-90-ja i demakratyja asacyjujucca z ekanamičnym kryzisam, strataj mocnaj pazicyi ŭ śviecie. Tamu Harbačoŭ, taki papularny na Zachadzie, taki niepapularny na radzimie. A toje, što ciapier adbyvajecca ŭ adnosinach Zachadu i Rasii — nie kłasičnaja chałodnaja vajna, ale heta možna ličyć niečym padobnym».
Biełaruś čakajuć histaryčnyja źmieny
Alaksandr fon Płata peŭny, što historyja paŭtarajecca, što mahčymaści i alternatyvy, niekali zakładzienyja, ale nierealizavanyja, mohuć adbicca na padziejach praź piać-dziesiać-dvaccać-sorak hadoŭ.
A histaryčnyja pracesy i kanflikty, nie byli vyrašanyja, a tolki prychavanyja, — viartajucca, ale va ŭskładnienym vyhladzie.
«Mianie ŭsio žyćcio cikavili bujnyja padziei XX stahodździa, što zakranali adnosiny pamiž Zachadam i Uschodam. A ciapier mianie cikavić Biełaruś u bližejšaj pierśpiektyvie, — kaža fon Płata. — Zachad doŭhi čas nie źviartaŭ uvahi na Biełaruś. Ale vaha Biełarusi ŭ śviecie raście. I mnie cikava, što budzie, kali Zachad pačnie hladzieć na Biełaruś nie tolki jak na ekanamičnaha partniora, ale i ŭ hieapalityčnym kantekście».
* * *
Alaksandr fon Płata
historyk, doktar habilitavany, zasnavalnik i dyrektar «Instytuta historyi i bijahrafii» ŭ Adkrytym univiersitecie Chahiena, Hiermanija (da 2007), suzasnavalnik i suvydaviec časopisa pa bijahrafičnych daśledavańniach i vusnaj historyi BIOS, suzasnavalnik «Mižnarodnaj vusnahistaryčnaj asacyjacyi». Maje šmatlikija publikacyi, filmy i instalacyi pa temach: sučasnaść, mientalnaść i vusnahistaryčny mietad, apošniaja dekada abjadnańnia Hiermanii, dysidenctva va Uschodniaj i Centralnaj Jeŭropie, prymusovaja praca padčas Druhoj suśvietnaj vajny.
* * *
Heta tolki pieršaja lekcyja ŭ miežach sumiesnaha prajekta Histaryčnaj i majsterni i Biełaruskaha archiva vusnaj historyi. Sačyć za abjavami možna na sajcie Biełaruskaha archiva vusnaj historyi i Histaryčnaj majsterni imia Leanida Levina.
20 krasavika a 16-j niamiecki historyk Tomas Bon pradstavić u minskaj Histaryčnaj majsterni (Suchaja, 25) biełaruskaje vydańnie knihi «Minski fienomien. Haradskoje płanavańnie i ŭrbanizacyja ŭ Savieckim Sajuzie paśla 1945 h».
U miežach prezientacyi prafiesar raskaža pra svajo bačańnie biełaruskaj stalicy jak sacyjalistyčnahahorada, stvoranaha paśla Druhoj suśvietnaj vajny.
Z Łondana Mielnikava vylecieła na Šry-Łanku, u jaje byŭ kachanak spartovaha vyhladu ź Biełarusi22
Kamientary